Anadolu Selçuklu Mimarisi ( Final )

2017 Çıkmış vize sorusu: Anadolu Selçuklu Mimarlığının gelişimini örneklerle anlatınız.
2017 Çıkmış final sorusu: Anadolu Selçuklu medrese mimarlığının gelişimini örneklerle anlatınız.

Kervansaraylar :

Anadolu Selçuklu mimarisinde en önemli yapı örneği Kervansaraylardır. Daha sonra Medrese ve Camii gelmektedir. Anadolu Selçuklularında ticaret çok önemli olduğu için ticari yapılar ön plandadır.
   Anadolu Selçuklular Sinop ve Antalya'nın alınması ile Kuzey ve Güney ticaret yollarına sahip olmuş, ipek ve baharat yollarının Anadolu'dan geçmesi, Venedikliler ile yaptıkları ticaret antlaşması ile Selçuklular ticari gelişmeye önem vermişlerdir. Bu nedenle Kervan yollarının güvenliğini sağlamak için oluşturdukları Derbent Sistemi ile Anadolu'da ilk sigorta anlayışını başlatmışlardır. Derbent sistemi  kervan yollarının yakınındaki köyleri yolun güvenliğinden sorumlu tutmuşlar bunun karşılığında köy halkını vergiden muaf kılmışlardır.
   Kervansaray inşası ticaret ile doğru orantılıdır. Genel olarak şehirlerarası yollarda yapılmışlardır. Kervansarayın ilk örneklerini Anadolu dışında Karahanlı, Gazneli ve B. Selçuklu da görmekteyiz. Bunlar ribat olarak geçmektedir. Ticaret den çok askeri amaçlıdır. Anadolu da ki Kervansaraylara ön örnek oluşturmuşlardır. Kervansaraylar 20-30 km. mesafelerle inşa edilmişlerdir. Bu aralık yol ve iklim koşullarına göre belirlenmektedir. Develerle yapılan Kervan yolculuğu ilkbahar ve sonbahar aylarında yapılmaktadır.

   Kervansaraylarda vakıf sistemi vardır. Bütün hizmetler 3 gün 3 gece ücretsizdir. Hayvanların yem ihtiyacı karşılanır. Yolcuya belirli erzak ve yiyecek verilir. Maaş ile çalışan hizmet ekibinde imam, nalbant, aşçı, ayakkabıcı, baytar vb. bulunur.

   Kervansaray yapımı su kaynağıyla bağlantılıdır. Hamam, fırın gibi yapılar dışında yer alır. Dış bağlantısı tek bir kapı ile sağlanır. Beden duvarları 10 - 12 mt. olabilmektedir. Tek katlı yapılardır. Süsleme taç kapıda toplanır. Bu nedenle taç kapı abidevi ve gösterişlidir. 3 - 4 mt. yükseklikte mazgal pencere açıklıkları bulunur.
    Kervansarayların birinci amacı ticarettir.Başka amaçla da kullanılmıştır. Ordunun ihtiyacı ve posta teşkilatının konaklaması için de kullanılmıştır.

   Kapalı birimlerde aydınlık feneri vardır. Avlu ve kapalı birimden oluşan hanların klasik şemasıdır. Avlu etrafında kapalı bir takım mekanlar vardır. Kapalı birimin ortasında zeminden yüksek sekiler bulunur. Hayvanların yükleri bu şekilde bırakılıp hayvanları kenara bağladıktan insanlarda yüklerin yanına yatar.

   Kervansaraylar 3 gruba ayrılmaktadır. 1. Kapalı birim (örtü sistemi tonozdur) 2. Açık avlulu birimler (açık avlu etrafında birimlerden oluşan hanlar) 3. Avlulu ve kapalı birimden oluşan. En yaygın olan klasik şema avlulu ve kapalı birimden oluşan Kervansaraya örnek verirsek, Aksaray Sultan Hanı'dır. Hem avlu hem de kapalı birim Kervansarayın bütün öğelerini barındırmaktadır. Banisi I.Aleaddin Keykubat dır. Üst örtü tonozdur. Kesme taştan yapılmıştır. Mazgal pencereler bulunur.Askeri mimariyi hatırlatan köşe kuleleri kurgusu vardır. Kayseri medreselerinde olduğu gibi. Özellikle sultan hanlarında avlunun ortasında bir köşk mescid bulunur. Yalın bir cephesi gösterişli bir taç kapısı vardır. Süslemelerin toplandığı diğer bir alan ise avlu ortasında bulunan mescid ve mihrabıdır. Aksaray Sultan Hanı'ı en süslü ve en gösterişli kervansaraydır. Avlulu ve kapalı birimden oluşan diğer önemli Kervansaray ise Karatay Hanıdır. Taç kapısında  ki geometrik, bitkisel, figürlü süslemeleriyle önemli bir yapıdır. Ayrıca cephelerinde orijinal çörtenler de yer almaktadır. Taç kapısında  insan ve hayvan figürleri de yer almaktadır.

   Kapalı birimden oluşan hanlara örnek verirsek. Öresun Hanıdır. Tek bir tonozla örtülmüşlerdir.
   Açık birimden oluşan, avlulu revaklı hana örnek Kırkgöz hanıdır. Avlu etrafında gelişen mekanlar mevcuttur. Büyük boyutludur.

Mezar yapıları:

  Anadolu Selçuklu mimarlığında mezar yapıları kümbet veya türbe olarak tanımlanmaktadır. Anadolu mezar yapıları hem kubbeli hem külahla örtülmüşlerid. Büyük çoğunluğu iç mekanda kubbe ile dışarıya külahla yansıtılmıştır. Mezar yapıları yuvarlak veya çokgen dir. Kümbet kesme taştan, 2 katlı olarak uygulanmaktadır. Alt katta gömü odası üst katta ise sembolik lahtin bulunduğu ziyaret bölümü yer almaktadır. Kare, altıgen, çokgen ve eyvan şeklinde Anadolu'ya özgü örneklerdir. Dışları süslü içi sadedir. Osmanlı da ise hem dış hem iç süslüdür. Kümbet içinde küçük bir mihrap nişine yer verilmektedir. Sekizgen en çok tercih edilen formdur. Anadolu Selçuklu mimarlığında banilerin türbesi yaptırdıkları yapı birimine bağlantılıdır. Anadolu dışındaki mezar yapılarının en önemlilerinden biri Tim'deki Arap Ata Türbesidir. Hem süslemeleriyle hem formuyla mezar mimarisinde  belirleyici olmuştur.

   Anadolu da ki mezar yapıları süslü olmakla beraber İslam coğrafyasına bakıldığında en yalın mezar yapıları And. Selçuklu döneminde görülür.Örnek verirsek Konya da ki Kılıç Arslan Türbesi önemlidir. Burada 10 Selçuklu sultanı gömülüdür. Kümbethane ya da Sultanlar türbesi olarak geçer. Türbe devşirme mlz. ile yapılmıştır. 12.yy. ikinci yarısında inşa edilimiştir.

   Selçuklu çağında baninin türbesi yapı ile ilişkilendirilmesi yaygın bir uygulamadır. Bani tarafından inşa edilen medrese ile ilişkisi bazen kapı açıklığı bazen de bir dua penceresi ile sağlanır. Örneğin Erzurum Çifte minareli de ana evyanın üzerinde türbe bulunur. Bazılarında ise sonradan ilave edilmiştir. Kayseri Huant Hatun Camiinde ya da Keykavus Şifahanesinde yan eyvanlardan birinin önü kapatılarak mezar yapısı olarak düzenlenmiştir.

   Türbenin ziyaret bölümü çini ile kaplıdır. Sekizgen form en yaygın olandır. Bağımsız mezar yapısına örnek Kayseri Çifte Kümbetdir.

Camiiler :

  Anadolu Selçuklu mimari süreci erken Türk beylikleriyle bir hazılık dönemi yaşar. Bazı plan tipleri ve yapı örnekleri ilk defa erken Türk beylikleriyle Anadolu'ya gelir Selçuklular 13.yy. da  bu mimari örnekleri geliştirirler ve 13.yy'da Selçuklu üslubu sürekli ve programlı bir şekilde ortaya koyarlar. Anadolu Selçuklularının mimari eseri yaptığı dönemde komşuları önemlidir. Komşuları ile olan  iletişimleri eserlerine yansımıştır.
    And. Selçuklu mimarisinde camii mimarlığı ön planda değildir. Bu boyut, tasarım ve süsleme anlamındadır. Camii mimarlığında asya ve islam geleneğine bağlı tipolojileri yeni yorumlar ile devam ettirmişlerdir. İslam geleneği  çok ayaklı mihrap önü kubbeli, Asya geleneği kubbeli, eyvanlı ve arkasında avlulu yapılardır. Asya islam geleneğini hem geliştirmişler hem de birebi örnekleride vardır. Camii mimarlığında bir kısmı çift fonksiyonludur. Camii medrese gibi. Camii mimarlığında bir çok örnekte iç avlu uygulaması devam etmiştir. Geleneğin devamı olarak ahşap ayaklı camiler karşımıza çıkar Selçuklunun tek kubbeli mescidleri önemlidir. Bu mescidler kapalı ve açık hazırlık mekanlar ile son cemaat yeri şemasını alacaklar. Bu şema geliştirilerek devam edecektir. Bir çoğu avlusuzdur aydınlık açıklığı ile iç avlu kurgusu yaşatılmaya çalışılmıştır. Bu camiilerin en karakteristik  unsuru mihrap önü kubbesidir. Bu kubber örneği 11.yy.'da İsfahan Mescid-i Cuması'dan geliştirilerek Anadolu'ya uygulanıyor

   And. Selçuklu mimarisinin camii mimarisi iki koldan destekleniyor. Birincisi Orta Asya Karahanlı, Gazneli, B. Selçuklu Camii mimarisi diğeri ise İslam Camii mimarisi üzerinden şekilleniyor. Örneğin Şam Emeviye Camii'sidir. Anadolu Selçuklu camii mimarisi plan şemasına göre incelenir. 1. Çok ayaklı mihrap önü kubbeli, (Konya Aleaddin Camii) 2. Çok ayaklı ortası açık avlulu, 3. Çok ayaklı enine planlı, 4. Çok ayaklı uzunlamasına gelişen planlı. Bunların dışında ahşap ayaklı ahşap ayaklı yapılarda mevcuttur. Bunların yanısıra Anadolu Selçuklu mescidleri de vardır.
    Kayseri Huant Hatun Camii çok ayaklı mihrap önü kubbeli plan şemasına sahiptir. Camiinin hemen yanında baninin türbesi yer alır. Baninin türbesinde medreseye bağlantı sağlanmaktadır. Baninin türbesinin yapı topluluğu içerisinde yer alması Anadolu Selçuklu mimarisine özgüdür.
   Konya Sahip Ata Külliyesi Camii en önemli özelliği Anadolu Selçuklularda bilinen  en erken ahşap destekli camii grubundandır. Anadolu da bilinen ilk çifte minareli ve taç kapısı olan camiidir. Çok ayaklı mihrap önü kubbeli yapıdır.
   Çok destekli ortası açık avlulu camiiler den günümüze sadece bir tanesi gelmiştir. Eski Malatya Ulu Camii dir. Mihrap önü kubbesi hemen arkasında eyvanımsı bir düzenleme ve açık avlusu vardır.
   Çok ayaklı enine gelişen camiilere örnek Sinop Ulu Camiidir. Çok ayaklı uzunlamasına gelişen camii Niğde Aleaddin Camii minaresi dahi günümüze orijinal ulaşmış bir yapıdır. Taç kapıda insan figürü vardır. Bir kadın bir erkek figürü ay ve güneşi simgeler.
   Amasya Gök Medrese Camii Bazilikal planlı bir örnektir. Medrese ile Camiinin birlikte ele alındığı bir örnektir.
   Anadolu Selçuklu mimarisinde kubbeli küçük ölçekli mescidler mimarinin gelişiminde önemlidir. 5 - 6 mt. çaplı kubbeler duvarlara oturmaktadır. Bu yapılarda beden duvarlarından kubbeye geçişte bir takım sorunların çözümlendiği görülür. Bu mescidlerin hazılık mekanıOsmanlının üç kubbeli son cemaat yeri mimarisinin öncü niteliğindedir.

Medreseler :

   Medrese mimarlığında bir takım birimler yer alır. Avlu, Eyvan, Kışlık dershane, Talebe hücreleri, Mescid, Türbe, Havuz/Şadırvan (Kapalı medreselerde daha yaygın kubbe açıklığının altında), Minare. Medrese mimarlığı Anadolu dışında gelişimini tamamlamıştır.
   Medrese mimarlığı avlusunun açık ve kapalı olmasına göre sınıflandırılır. Açık avlulu medreselerin en gelişmiş örnekleri Artuklularda görülürken kapalı avlulu medreselerin en gelişmiş örneği Anadolu Selçuklular'da görülür.
   Kapalı avlulu medreseler 4 ayak üzerinde taşınan küçük bir kubbe ile örtülüdür. Kubbenin ortasında mekanı aydınlatmak için büyük bir açıklık bulunmaktadır. Kapalı avlulu medresede en önemli örnek Sahip Ata Medresesidir. Bu yapının en önemli özelliği taç kapı düzenlemesidir. Taç kapı etrafında yazı kuşağı bulunmaktadır. Yasin ve Fetih süresi taş kabartma olarak ele alınan tek örnektir. Medresenin hemen yanında bir mescid bulunur. Medrese ile ele alınmış bir mescid örneğidir.
  Açık Avlulu Medreseye örnek ise Kayseri Çifte Medresedir. Kayseri de ki en büyük Selçuklu yapısıdır. Medresenin köşesine Türbe yerleştirilmiştir. Medrese ile Şifahane birlikte ele alınmıştır. Dönemin yaygın bir uygulamasıdır.
   Diğer bir örnek ise Konya Karatay Medresesidir. Taç kapısındaki en önemli süsleme taş işçiliği ile oluşturulmuştur. Taç kapı kurgusu  Konya Alaaddin Camii taç kapısına benzemektedir. Karatay medresesinin en önemli özelliği çini süslemeleridir. İç mekanda kubbedeki süslemelerdir.
   Anadolu Selçuklu mimarlığı için mozaik çini tekniği oldukça önemlidir. Çok yaygın olarak kullanılmıştır. En güzel örnek ise Konya Sırçalı Medresedir. Hem bitkisel hem geometrik  süslemeleri bir teknikte görmek mümkündür.
   Sivas Gök Medrese de çini süslemelerinden dolayı Gök Medrese adını alır. Anadolu ortaçağından günümüze ulaşmış avluda çağının en büyük havuzu yer alır. Aynı zamanda mihrap nişinde hayat ağacı bildiğimiz tek uygulamadır.