Vize Sınavı Soruları:
1. Anadolu Selçuklu Mimarlığının genel özelliklerini, kaynaklarını anlatınız.?
2. Anadolu Selçuklu Camii mimarisi genel özelliklerini anlatınız.?
3. Anadolu Selçuklu Medrese mimarlığı hakkında bilgi veriniz.?
Cevaplar:
1. Ders notlarında
2. Ders notlarında
3.
Anadolu Selçuklu Mimarlığı
3 Mart 2017 Ders Notu
2. Ders notlarında
3.
- Medreseler 2 temel bilim olarak ayrılır. 1.Kadim Bilimler (Matamatik, Geometri,Astronomi vb.) bunun yanında tıp için Şifahane,Bimarhane,Hastane bulunur.2.İslam İlimleri (Fıkıh, Hadis vb.) Fıkıh günümüzdeki Hukuk, Darül Hadis ise günümüzdeki İlahiyat Fakültesidir.
- Medreseler eğitimin ücretsiz verildiği, genellikle yatılı, öğrenci sayısı 20-25 kişiden oluşan eğitim kurumlarıydı.
- Medrese mimarlığında önemli elemanlar; avlu unsuru, eyvan unsuru, dershane birimi, türbe, şadırvan kurgusu, taç kapı düzenlemesi, taç kapının iki yanında minare
- Medreseler iki tipolojiye ayrılmaktadır.1.Avlusunun üzeri kapalı medreseler 2. Avlusunun üzeri açık medreseler
- Ortaçağ Anadolu Selçuklu mimarlığında 13.yy ortalarından itibaren mimari yapı olarak ilk sırayı Medrese mimarisi almaktadır. Anadolu Selçukluda Açık avlu ve Kapalı avlu her iki tipolojide kullanılmıştır.
- Kapalı avlu medreselerde avlunun üzerinde kubbe onun ortasında mutlaka açıklığa yer verilir.Buna aydınlık açıklığı, aydınlık feneri diyoruz.
- Açık avlu medreselerde avlunun ortasında genellikle havuza yer veriliyor.Avlular kare veya dikdörtgen kurguda. Çoğunlukla revak düzenlemesi vardır.
- Medreseler en az bir eyvanlı ve 2 - 4 elemanlı eyvanlı medrese tipolojisi vardır. Açık avlu medreselerde 4 eyvanlı kurgu yaygındır. Ana eyvan girişin karşısında çoğunlukla mihrap nişi vardır. Medreseler topografyaya göre şekillendirilir.Bu nedenle mihrap nişi yanlarda olabilir.
- Ana eyvanın sağında ve solunda kubbeli mekanlar ve ikinci katda dershaneler yer alır.
- Medrese mimarlığında simetriye dikkat edilir. Dört eyvan dershane talebe hücreleri dışında ayrı bir mescid veya eyvanlardan biri mescid olarak kullanılabilir. Genel girişin sağında veya solunda
- Ortaçağ Anadolu Selçuklu mimarlığında baninin türbesinin yapıyla ilişkilendirilmesi yaygın bir uygulamadır.Baninin türbesi yapı bütününe dahil edilmesi Camii ve Medrese örneklerinde vardır.Konya Sahip Ata Camii'nde mihrap aksına yerleştirilmiş.
- Şifahane medrese plan şemasına göre gelişmiş aynı kurgudadır.
- Açık avlu medresede avlunun ortasında gelicek şekilde şadırvan kurgusu, Kapalı avlu medresede ise kubbenin altına gelecek şekilde bir şadırvan kurgusu
- Çeşme unsuru yapının cephesinde dış mekanda halka açık çeşme düzenlemesine yer veriliyor.
- Mimaresi üzerinden tanımlanan medrese örnekleride yaygındır. Taç kapı düzenlemesinin iki yanında minare düzenlemesine yer veriliyor. Sivas Çifte Minareli Medrese, Erzurum Çifte Minareli Medrese,İnce Minareli Medrese,Sivas Gök Medrese gibi.
- Taç kapı da çifte minare uygulaması Taç kapının tamamlayıcı elemanı olarak And. Selçuklu minare gelişiminde ve Anadolu dışında İran coğrafyasında Büyük Selçukluda yaygın olarak kullanılmıştır.13.yy ortalarından itibaren Taç kapının iki yanına yerleştirilen minare düzenlemesi camii mimarlığının yanısıra medrese mimarlığında da kullanılmıştır.
- 13.yy ilk yarısında cephe düzenlemesi daha yalın sadece taç kapı kurgusu var.13.yy ortalarında itibaren Köşe kuleleri ile pencere açıklıkları ve çeşme nişi düzenlemesi, minare uygulamaları ön cephenin tamamının tasarıma hakim olduğu anlaşılır.
- Medreseler bazen külliyenin bir parçası olarak ele alınabilir. Selçuklu çağında Külliye anlayışı oturmadığı için yapılar genelde bağımsızdır.And.Selçukludan günümüze ulaşan ilk külliye örneği Huant Hatun Külliyesidir.
- Kapalı Avlulu Medrese erken tarihli örneği Afyon Boyalıköy Medresesidir. Yerleşim yerinin dışında olduğu için Hanekah olarakta bilinir. Planda küçük bir kubbe köşelerinde dört sütun avlu ortası kapatılmış dikdörtgen bir avlu tonozla örtülü kareye geçiş için ayaklar üzerine oturan küçük ölçekli T şeması oluşuyor.
- 13.yy ilk yarısı Isparta Atabey Ertokuş Medresesi tek eyvanlı küçük ölçekli kubbe ile örtülüdür.Ana eyvan dışında ana eyvan ile ilişkilendirilecek bir mezar yapısı yerleştiriliyor. Eyvanın iki yanındaki örtülerin kubbe ile örtüsü 13.yy ikinci yarısında gelişecek olan kapalı avlu plan şemasındaki medreselerin erken tarihli örneği olarak görüyoruz.Yapıda çok sayıda devşirme mlz.var. Ön cephe yalın.
- Konya Ali Gav Medresesi
- Konya Karatay Medresesi And.Selçuklu çağının önemli medreselerinden birisidir.13.yy ortalarında itibaren kapalı avlu medrese şemasının en gelişmiş örnekleri inşa edilmeye başlandı.Banisi dönemin önemli devlet adamlarında Emir Celaleddin Karata. Simetrik bir kurgu, Taç kapı yana çekilmiş, küçük ölçekli avlu ortasında havuz, ana eyvanın iki yanında kubbeli birimler, tek eyvanlı, Vakfiyesi mevcut, Fıkıh alanında eğitim veriyor, aydınlık feneri, Taç kapı renkli geçme geometrik taş işçiliği (Zengi mimarisi), ana eyvandan kubbeye geçişler yelpaze pandantif, gökyüzü imgesi, iç tasarımda çini mozaik süsleme, II.İzzeddin Keykavus dönemin sultanı
Anadolu Selçuklu Mimarlığı
3 Mart 2017 Ders Notu
Anadolu Selçuklularının kuruluş tarihi 1075 yılıdır. Anadolu Selçuklularının asıl üretimi 1200-1308 yılları arasındadır. Selçuklu üslubunu tanımlayacak eserler 13.yy eserleridir. Türk mimarisi 12.yy'da erken Türk beylikleri (Artuklular, Saltuklular,Danişmendliler ve Mengücekliler) ile bir hazırlık süreci oluşturmuştur. Bu hazırlık süreci Türk mimarisi içerisinde Anadolu Selçuklu mimarlığınada zemin oluşturmuştur. Sonrasında 13.yy'da Selçuklu mimarlığı sürekli ve programlı bir şekilde ortaya konmuştur.
Türk mimarlığı süreklilik arzeder ve o süreklilik için de Anadolu Selçuklu mimarlığı önemli bir yer teşkil etmektedir. Bu dönemde birçok yapı inşa edilmiştir. Camii ( Mihrap önü kubbeli, mihrap duvarına paralel), Medrese (Avlusunun üzeri kapalı ve açık), Kervansaray, Saray, Türbe mimarisini görmekteyiz.
Anadolu Selçukluların komşuları güneydoğuda islam grupları Eyyübiler ve Memlüklüler deki çok renkli geçmeli taş mimarlığının Artuklu mimarlığında örneklerini bulunur. Doğuda Ermeni ve Gürcü sanatlarının etkisini Saltuklu mimarlığında görüyoruz. Komşuluk içinde birbirinden etkileşim sözkonusudur.Türk mimarlığının sürekliliğinde oluşturulan tipoloji aslen mimariyi değitirecek etkiler değildir. Renkli taş işçiliğinin kullanımdaki etki gibi. Batı da Bizans vardır. Batı Anadolu da kısmen etkisi var. Komşuluk ilişkisindeki bazı coğrafyadaki isimler mimari eserlerin inşasında çalışmıştır. Gürcü sanatçı, Halepli mimar gibi. Bu dönemde Avrupada Geç Gotik dönem yaşanmaktadır. Bu dönem 13.yy'da Mevlana, Yunus Emre'nin de yaşadığı dönemdir.
Mimari ihtiyaçtan doğar. Yeni yurt edindikleri coğrafyada birçok yapı türüne ihtiyaçları olmuştur. Camii, Medrese gibi. Sanat alanında mimariye ağırlığını vermiş. Hemen her türde yapı inşa edilmiştir. Anadolu Selçuklu mimarlığında Camii, Medrese, Çeşme, Saray, Köprü, Kütüphane, Bimarhane, Şifahane'ye kadar.
Bütün bu yapılar devlet hazinesine yük olmadan baniler tarafından inşa edilmiştir. Türk imar sistemi bireycidir. Askeri amaçlı yapılar Sur, Kale, Yol, Köprü yapımı devlet hazinesinden yapılmaktadır. En önemli baniler Sultanlar, Devlet adamları, Vezirler, Sadrazamlar, Din adamlarıdır.
Selçuklu şehirlerine, selçuklu imgesi kazandıran mimari eserlerin olduğu şehirler vardır. Konya, Kayseri, Sivas, Tokat, Amasya, kısmen Sinop önemli Selçuklu şehirleridir. Anadoluda yaklaşık 200 yıllık bir dönemdir.
Selçuklu ortaçağında İslam sanatının hiçbir döneminde kullanılmadığı kadar mimariye bağlı yoğun figürlü süsleme kullanılmıştır. İnsan ve hayvan figürlerinin yanısıra efsanevi birtakım anlamı olan betimlemelerede yer verilmiştir. Her yapı türünde figüre yer verilmiştir.
Ortaçağ Anadolu mimarlığı Selçuklu, Erken Türk beylikleri ve Orta Asya Türk sanatından itibaren takip edilen simgeler kullanılmıştır. Örneğin Ejder
Selçuklu çağında her sanat alanında ortak bir motif sergilenmiştir. Mimari süslemede kullanılan geo, bitki, yazı figürlü süslemelerin karşılığını farklı mlz.ler üzerinde de görebiliyoruz. Örneğin: Taş süslemede kullanılan kompozisyon ahşap, çini, halı, dokuma ya da maden sanatında görmekteyiz. Dönem beğenisi tanımına oturur.
1243 Kösedağ savaşı Anadoluya egemen olan Moğollar bağlı varlık gösterdiği dönemdir.
And. Selçuklu mimarlığında hiçbir dönemde bilmediğimiz kadar yapı sanatçısı, mimar adı biliriz. Erken dönemde Diyarbakı surları Melikşah burcunu biliyoruz. Kitabeler önemli kaynaklardır. Tanımlaması yanında yapı sanatçısını tanımlar. Vakfiyeler ile de Selçuklu konut mimarisi hakkında bilgi ediniyoruz.
And.Selçuklu mimarlığının yapı malzemesi taştır. Süsleme mlz. taştır. Selçuklu mimarlığında asıl cephe vurgulanmıştır. 13.yy. ilk yarısında ortada taç kapı vurgulanır. 13.yy.ikinci yarısında cephe bütün olarak ele alınır. Pencere, niş, köşe kuleler eklenir. 13.yy.ilk yarısında şehirlerarası yollarda imar faliyeti yoğundur. Sultanlar bani olarak öne çıkmıştır. 13.yy.ikinci yarısında şehirlere yönelim vardır. Bani olarak Vezirler, Devlet adamları öne çıkar. Medreseler inşa edilir.
2.Hafta
Anadolu Selçuklu Mimarlığı
10 Mart 2017 Ders Notu
Anadolu Selçuklu mimarlığında mimar isimlerini bilmemiz mimari üretimde hangi bölgeden gelen insanların istihdam edildiği ve mimari süslemeyi nasıl şekillendirdiğini göstermektedir. Figürlü süsleme And.Selçuklu mimarlığında islam coğrafyasında hiç kullanılmadığı kadar mimariye bağlı yoğun figürlü süsleme kullanılmıştır. Camii dahil bütün türlerde görülmektedir. Ana yapı malzemesi taştır.
Büyük Selçuklular 1040'dan itibaren Anadolu'yu yurt edinme kaygısındadır. Bu süreç yaklaşık 30 yıl devam etmiş. Bizans ile yapılan Malazgirt savaşı sonrası1071'de Anadoluya yerleşim başlamıştır. 1071'de Kutalmışoğlu Süleyman Şah Anadolu'ya geçer. Konya ve çevresini aldıktan sonra İznik'e doğru ilerler. 1075'de İznik Anadolu Selçukluların ilk başkenti olur. Dönemin imp. Papa'dan yardım ister. İznik 20 yıl gibi bir süre And.Selçukluların elinde kalır. Sonra Konya'ya döner. And.Selçuklu döneminde çini üretimi vardır.
Süleyman Şah'tan sonra oğlu I.Kılıçarslan tahta geçer. İznik I.Kılıçarsalan zamanında Bizans'a geri verilir. Konya And.Selçuklu payitahtı olur. 12.yy başlarında I.Kılıçarslanın ölümünden sonra Bizanslılar güçlü duruma geçer. Fethedilen Selçuklu toprakları kısmen küçülür. Sonrasında I.Mesut'döneminde kaybedilen topraklar geri kazanılır. 12.yy ortalarına kadar tahta bulunmuş. Yaklaşık 40 yıl. I.Mesut dönemi Selçuklu Türkiye'sinde ilk imar faliyetleri başlar. İlk defa Türkiye tanımlaması I.Mesut dönemindedir. Sonra oğlu II.Kılıçarsalan geçer.
13.yy.başında I.Gıyaseddin Keyhüsrev zamanında en önemli olay 1207'de Antalya'nın alınmasıdır. Önemi denizle Türklerin ilk karşılaşmasıdır. Liman şehirlerinin alınması ile kuzey güney bağlantısıda sağlanmıştır. Deniz ticaretinde de öne geçecektir. İlk defa Keyhüsrev döneminde Venediklilerle ticaret anlaşması imzalanır.Oğlu I.İzzeddin Keykavus 1213'larda Sinop alınıyor.
And.Selçuklu Sultanları arasında en önemli isim I.Alaaddin Keykubat'dır. 1219 -1237 yıllarında tahta bulunur. En geniş sınırlarına ulaşmış. Alanya tersanesi kurulmuş. Selçuklu kara ve deniz ticaretinde önemli atılımlar yapmıştır. Ticaret yollarına hakim durumdadır.
Oğlu Keyhüsrev tahta geçiyor 1237-1238 de. 1243'de Kösedağ savaşı yapılıyor. 30 bin Selçuklu askerine karşı 80 bin moğol askeri geliyor. Selçuklular kaybediyor. And.Selçuklular moğollara vergi vermeye başlıyor. İmar faliyetleri aynı yoğunlukta devam ediyor. İmar hareketleri şehir merkezlerinde oluyor. Keyhüsrev'den sonra Selçuklu tahtında sarsılmalar başlıyor. Sonra yönetime 3 oğlu birden geçiyor. Siyasi çözülmelerin başladığı süreç oluyor. Devlet adamlarından daha güçlü isimler Vezirlerdir. Selçuklular 14.yy başlarına kadar varlıklarını korumuştur.
Anadolu Selçuklu Camii mimarisi genel özellikleri; Çok ayaklı Ulu Camii modellemesidir.Sıralanan mekanlar anlamında, Osmanlı Camisi merkezi bir kubbe ve ona bağlanan mekanlardan oluşur. Bütün mekanı bir kubbe altında toplama olgusu üzerinedir. And.Selçuklu Camiileri diğer yapılara göre ikinci hatta üçüncü derecede önem arzedilen mimari örneklerdir. Tasrınm, süsleme hem de boyut olarak böyledir. Medrese, Kervansaraylar bile Camilerden daha gösterişli daha süslü daha orjinal veriler sunan yapılar olarak karşımıza çıkmaktadır.
And.Selçuklu Camii mimarisinde Asya İslam geleneğine bağlı tipolojideki yeni yorumlarla devam ettirmişlerdir. Asya Camii modeli mihrap önü kubbesi, eyvan kurgusu. İslam Camii modeli Şam Emeviye Camii modeli mihrap duvarına paralel gelişen Ortaçağ Anadolu Türk mimarsinde Cami geleneğini belirleyen kaynaklardır. Bu iki modelide hem Asya hem de İslam geleneğine bağlı tipolojiyi yeni yorumlarla Selçuklular devam ettirmişlerdir. Selçuklu Camisi için mihrap önü kubbesi belirleyici unsurdur. Selçuklu Camilerinin bazıları çift fonksiyonlu yapılardır. Camii ile Medrese birlikte ele alınmıştır. İlk örneklerini erken Türk beyliklerinde de görmüştük. Birçok yapıda iç avlu yada avlunun ortasında bulunan aydınlık açıklığı ile avlu fikri devam ettirilir. Selçuklu Camilerinin büyük çoğunluğu avlusuz yapılardır. Selçuklu döneminde bir grup Cami ahşap direkli, ahşap destekli Camiiler olarak tanımlanır. İnşa mlz.sinde en önemli faktör coğrafi koşullardır. And. coğrafyasında taş bol olduğu için yapı mlz. taştır. Bunun yanısıra mimari gelenek devam etmektedir. Ahşap direkli Camiler bu geleneğin devamıdır. İlk örneklerini Gaznelilerde gördüğümüz Arifül Felak ahşap destekli Camisi. Geleneğin devamı şeklinde Selçuklu mimarisinde yer almaktadır.
Selçuklu Camisi dediğimizde Selçuklu mescitlerini bilmemiz gerekir. Selçukluların küçük ölçekli tek kubbeli mescitleri önemli bir yere sahiptir. Büyük çoğunluğu Konya ve çevresinde yer almaktadır. Merkezi kubbenin duvarlara oturmasıyla bir takım çözümler üretilmiştir. Önlerinde kapalı veya açık hazırlık mekanı daha sonra son cemaat yeri evrilecek bir hazırlık mekanın olduğu yapılardır.
Anadolu Selçuklu Camii mimarlığı mihrap önü kubbeli çok ayaklı cami modeli. İki önemli kaynak vardı. Asya ve İslam geleneği. İslam geleneği mihrap duvarına paralel gelişen sahınlardan oluşan Camii modeli uzun yıllar İslam coğ.etkili olmuş. Bir diğer örneğimiz Asya tipi mihrap önü kubbesi arkada eyvan arkada avlu şeması karşımıza çıkar. Bunun varyasyonlarını yorumlarını Selçuklu Camii mimarisinde görmekteyiz. Büyük Selçuklulara bağlanan Camii plan şeması olarak Artukluların Artuklu Cami demiştik. Selçuklularda Eski Malatya da bulunan Malatya Ulu Camiinede baktığımızda inşa mlz. tuğla kullanılmıştır. Bunlar gelişimde basamak olarak tanımlanıyor.
1. Çok destekli, çok ayaklı mihrap önü kubbeli Camiiler
2. Çok destekli, çok ayaklı ortası açık avlu kurgusunda olan Camiler
3. Çok destekli, çok ayaklı enine gelişen
4. Çok destekli, çok ayaklı uzunlamasına gelişen
5. Selçuklu mescitleri
Taşıyıcı sistemin ahşap olduğu yapılarda mevcut. Bu varyasyonların içinde yer alır. Konya Sahip Ata Camii ahşap destekli Camii dir.
1. Çok destekli, çok ayaklı mihrap önü kubbeli Camiiler; Selçuklu Camilerinde en önemli cami örneği Konya Alaaddin Camiidir. İnşa süreci 12.yy ortaları 13.yy dır. I.Mesud döneminde yapılmaya başlıyor. Konya da yığma bir tepe üzerinde yer alır. Yapıda inşa süreci ile ilgili pek çok kitabe var. 9 inşa kitabesi, 2 onarım kitabesi, 4 usta kitabesi yer alır. Asıl inşası I.Mesud dönemindedir. Avlu kurgusu mevcut .Alaaddin tepesi üzerinde Selçuklu Sarayına yakın bir yerde bulunuyor. Şehrin Ulu Camii gibi görünmektedir. Plana baktığımızda iki ayrı aşamada inşa ediliyor. İki bölümden oluşumaktadır. İnşa süreci bir birim önce bir birim sonra inşa edilmiştir. I.Mesud dönemini veren kitabe ahşap minber üzerinde yer almaktadır. Alaaddin tepesinin topografisine uydurulmuştur.Dikdörtgene yakın eğrisel akslarla belirlenmiş bir plan şeması vardır. Sağ tarafta mihrap önü kubbeli çok ayaklı bir Ulu Camii modeli görüyoruz. Araştırmacılar minberin bulunduğu kısım önce inşa edildiğini belirtir.
Beden duvarları üzerinde mazgal pencere açıklıkları bulunmaktadır. Sahın düzeni, mihrap önü kubbesi düzeni, mihrap nişi, minber, avlusu bütün detayları ile planda görülmektedir. Minare sonradan eklenmiştir. Kesme taştan bir yapıdır. Çok sayıda devşirme mlz. kullanılmıştır.
Avlu cephesi mimari açıdan önemlidir.(anadoluselcuklumimarisi@com fotoğraflara bakabilirsiniz) Avlu cephesinde çok renkli taş işçiliğinin yanısıra kemer düzenlemeleri Selçuklu yıldızı, sağır niş, üç dilimli niş şeklindedir. Taç kapının iki yanına cephe boyunca yerleştirilmiş süsleme elemanları yer almaktadır. Avlu Taç kapısı alınlığında çok renkli geometrik geçmeli zengi mimarlığı ile ilgi kuracağımız süslemeleri görüyoruz. Avlu cephesinde yer alan kitabelerde Alaaddin Keykubat'ın ismini görmekteyiz. Kümbet mezar yapısı dahil 3 ayrı sanatçı ismi görüyoruz. Artuklular hizmetinde çalışan Atabey Ayaz'ın 4 ayrı yerde ismini görüyoruz. Atabey Ayaz bu yapının mütevellisidir. Artuklularından Kuzey Suriye bağlantısını sağladığını biliyoruz. Bu bağlantıda Zengiler çok renkli geometrik geçmeli taş işçiliğini görüyoruz.
Selçuklu mimarlığında devşirme malzeme kullanımı yaygındır. Sütunlar vb. Bir araştırmacı tarafından Türk Halı sanatına ait örnekler tespit edilmiştir. 1950'lerde Anadolu'daki birçok yerleşim yerinde halılar eskiyince kaldırılmaz kat kat konulurmuş. Mihrap nişinin mermer kısmı Osmanlı dönemi onarımlarıdır. Orjinalinin mozaik çinilerle kaplı olduğunu biliyoruz. Selçuklu döneminde mozaik çinili mihrap örneği oldukça çoktur.
Konya İplikçi Camii Karmanoğullarına ait bir yapı. 12.yy ikinci yarısında Selçuklunun Konya ticaret merkezinde yer almasından dolayı kentin asıl Ulu Camii bu olduğu söylenir.
3.Hafta
Anadolu Selçuklu Mimarlığı
17 Mart 2017 Ders Notu
Mevcut Konya İplikçi Camii Karamanoğullarına ait bir yapı. 12.yy ikinci yarısında Selçuklunun başkenti Konya'da şehir merkezi ticaretin merkezinde yer almasından dolayı asıl Ulu Camii bu olduğu kabul edilir. Selçuklu Ulu camileri kent mimarisi içerisinde kentin merkezi dokusunda ticaret yapıları ile bağlantılıdır. Ticaret ile yerleşim bölgesi kısmen ayrılır. Yerleşim yerlerinde mescitler bulunur. Sur içi sur dışı yerleşim. İplikçi camide ticaret dokusunun yanında olmasından dolayı. Tuğla taşıyıcı, mozaik çini temel seviyesindeki tuğlalar Sultan Mesud döneminde inşa edildiği anlaşılır. Mozaik çini tekniği Anadoluda uygulanması 13.yy başına tarihlendiriliyor. Bitlis Ulu Camii 12.yy yapısı olmasına rağmen mozaik çini tekniğinde mihrabın kullanıldığını biliyoruz. Bunun 13.yy da eklendiğini biliyoruz.
Çok destekli mihrap önü kubbeli yapılardan ikinci örneğimiz Kayseri'de Huant Hatun Külliyesi içinde yer alan Huant Hatun Camii.
Kayseri Bizans döneminde önemli piskoposluk merkezlerinden birisidir. Kentin yerleşimi Hititlere kadar gitmektedir. Kentin ilk kuruluş yerinin Erciyes dağının etekleri olduğu biliniyor. 6.yy dan sonra ovaya inildiği analaşılıyor. Dönemin kaynaklarına göre Haçlı seferlerinde şehrin kuşatıldığı ve oldukça tahrip edildiği daha sonra Türk fetihleri ile ilk olarak Danişmendli yerleşimin burada başlamıştır. Mimari anlamda asıl kimliğini Selçuklular döneminde elde etmiştir. Yapıların tamamına yakına Selçuklu yapılarıdır.
Kayseri surları roma dönemine kadar uzanır. Surlardaki asıl tahribat 1243 Kösedağ savaşı sırasındadır. Selçuklu döneminde yerleşim sur dışına çıkmıştır. Huand Hatun Camii de Kayseri surlarının hemen yakınında Sur içindeki ticaret dokusunun biraz dışında yer almaktadır. Huand Hatun Külliyesi Ortaçağ Anadolu Türk mimarlığından günümüze ulaşan ilk külliye örneğidir. Tek seferde inşa edilmiş ilk yapı topluluğudur. Camii hemen bitişiğinde medrese, mezar yapısı, hamam mevcut. Camii ile medrese birlikte ele alınmışıtır. İçindeki mezar yapısı sonradan yapılmıştır.
Huand Hatun Camii banisi ismi Huand Hatun,Mahperi Hanım, Alaaddin Keykubat'ın eşidir. Selçuklu çağında önemli isimlerdir. Kadın banilerde çoğunluktadır. Gıyaseddin Keyhüsrev'in annesidir. Alanya derebeyi Kir Fard'ın kızıdır. Alaaddin Keykubad'ın ölümüne kadar hristiyan olarak yaşamıştır. Oğlu 16 yaşında tahta çıkınca saltanat naibi olmuştur. 15-16 tane büyük ölçekli eser yaptırdığı bilinmektedir.
Mahperi Huand Hatun Camii çok destekli mihrab önü kubbeli camii grubundandır. Yapının kitabesi mevcuttur. 1238-39 inşa tarihi. Çok destekli çok ayaklı bir ulu camii modelidir. Mihrap önü kubbeli modeli. Kareye yakın dikdörtgen, iki ayrı giriş kapısı mevcut. Asya tipi plan şemasının geliştirilerek kullanıldığını görüyoruz. Türbe hariç plan şemasında dikkati çeken unsur ortada bir birimi yer verilmiş olmasıdır. Bugün aydınlık fenerine dönüştülmüş durumdadır. Genel itibari ile camii mimarisinin gelişimi içerisinde avlu unsurunun isfahan ya da zevvare mescidinde gördüğümüz asya tipolojisinin varyasyonlarının geliştirilerek geleneğin yaşatılması şeklinde görmekteyiz. İç avlu şeklinde Ortaçağ Anadolu Türk mimarlığında kullanılmıştır. Köşe kuleleri Selçuklu çağında yaygın kullanılmaktadır. Bu camii de de bulunmaktadır. Diğer bir özelliği baninin türbesinin yapı bütününe dahil edilmesidir. Girişin hemen sağında sekizgen kurguda mezar yapısı yer alır. Sahınlar kaldırılarak mezar yapısı konumlandırılmıştır. Camii ile medresenin bağlantısı buradan sağlanmaktadır. Mihrap duvarına paralel sahınlardan tonozlarla örtülü ortada iç avlu aydınlık birimi yer alır. Taç kapı kurgusu. Minaresi yapıya sonradan eklenmiştir. Kesme taştan bir yapıdır. Taç kapı geometrik süslemelerin yer aldığı yanında dua penceresi yer alır. Arkada da bir kapı düzenlemesine yer verilmiştir. Çok ayaklı taşıyıcı sistemi tonozlarla örtülüdür. Külliye olarak tek seferde ele alınmıştır. Cami, Medrese, Hamam birlikte Türbe ise sonradan eklenmiştir.
Kayseri de Hacı Kılıç Camii Keykavus zamanında yapılmış. Hacı Kılıç tarafından onarılmış onun ismi ile anılıyor. Çok destekli mihrap önü kubbeli camilerden 3. örneğimiz. Cami ile Medresenin birlikte ele alındığını Kölük camiinde görmüştük. Sinan yapılarında da bunu görüyoruz. 13.yy ortaları kesme taştan bir yapıdır. Köşe kuleleri, cami taç kapısı ile medrese taç kapısı ayrıdır. Minare sonradan eklenmiştir. Mihrap önü kubbesinin arkasında küçük bir aydınlık açıklığı bırakılmıştır. Mihrabı taş kubbeside taş. Kayseri ve çevresinde taş süsleme ağırlıktadır. Hacıkılıç camii de mihrap taş süslemeleri ile öne çıkar. Avlusu etrafı medrese olarak düzenlenmiş. Yapının köşesinde bir türbe yer almaktadır. Türbenin içinden cami ve avluya ulaşılmaktadır. Baninin türbesinin yapı bütününe dahil edilmesi Ortaçağ Anadolu Türk mimarlığında yaygın olarak görülmektedir.
Kayseri Develi Ulu Camii taç kapıda kitabesinde ııı.Keyhüsrev zamanında inşa edilmiştir. Planı mihrap önü kubbeli çok destekli beş sahınlı bir örnektir. Sivri kemerli enine tonoz örtüsü iki yanda, mihrap önü aksında taç kap ve aydınlık kemeri yer almaktadır. Dışa taşkın bir Taç kapısı mevcut. Mihrabı önemli taş süslemeleri açısından. İç mekanı tonoz örtü çok ayaklı taşıyıcı, mihrap nişi yer alır. Onarım ile günümüze gelmiştir.Mihrap nişi renkli taş kakma şeklinde, geo geçmeler, bitkisel süslemelr, rumi palmet süslemeler önemlidir.
Ahşap destekli ahşap ayaklı camiler mihrap önü kubbeli cami tipolojosinde, Konya Sahipata Külliyesinde ki Camii. İki aşamada inşa edilmiştir. Geç tarihli bir yapı. Vezir Sahipata Fahreddin Ali 1258-85 yıllarında vezirlik yapmış. Selçuklunun siyasi en önemli vezirlerindendir. II.Keyhüsrev'in veziri olmuş ilk defa. Moğollara vergi ödedikleri dönem. Tahta kardeşler arası kavgaların olduğu bir dönem de vezirlik yapmış. Hem moğollar ile hem de Selçuklular ile iyi geçinmiş. 23 yıl vezirlik yapmıştır. Alaaddin Keykubat dan sonra en çok eser yaptıran banidir. 18-20 kadar eseri günümüze ulaşmıştır. Konya da Sahibiye medresesi. Dönemin kaynakları övgüyle bahseder. Hayır eserleri ile halk nezdinde önemli bir konuma sahiptir.
Sahipata Camii türbe, hanekah,cami den oluşan külliye. And.Selçukluların bilinen en eski tarihli ahşap destekli camisidir. Çok destekli mihrap önü kubbeli ahşap direkli camisidir. And.coğrafyasında taş kullanılıyor. Gelenek devam ediyor.Gaznelilerde ahşap destekli cami.
Plan şeması önce cami inşa ediliyor sonra hanekah araya da banin türbesi inşa edilmiştir. Hanekah kısmında 3 eyvanlı kurgu. Bir diğer önemli özelliği Anadoluda ilk defa çifte minareli taç kapı kurgusunun en erken tarihli örneğidir.Önde büyük bir taçkapı, işlevsel minareden öte mimarideki anlam süsleme taç kapılarda toplanmıştır. Taç kapı kurgusunu daha ihtişamlı göstermek adına çifte minare kullanılır. Bir minaresi mevcut diğeri günümüze ulaşmamıştır. Yapı plan şeması olarak orjinal olarak ulaşmış. İç mekan orjinaline uygun onarılmıştır. Taç kapısı önemlidir. İki kat şeklinde düzenlenmiş. Cephede Kesme taş, mermer, sırlı tuğla, mozaik çini, lahit kenarları, çeşme düzenlemesine yer verilmiştir. Usta kitabesinede yer verilmiştir. Minarede yivli bir gövde mevcut. Çeşme nişinin iki noktasında usta ismi yer almaktadır. Mimarlar sanatçılar oldukça önemli. Kitabelerde bani ile birlikte yer verilir. Selçuklu çağı için Kölük bin Abdullah ile Kaluyan iki önemli mimardır. Birçok yapının inşasında özellikle Alaaddin Keykubat, Sahipata Fahreddin Ali, Celalettin Karatay gibi önemli isimlerin birlikte çalıştığı mimarlardır. Osmanlı için Mimar Sinan ne ise Selçuklu içinde bu mimarlar önemlidir. Bu yapının da mimarı Kölük bin Abdullah'dır. Çok destekli mihrap önü kubbeli plan şemasınn ahşah destekli uygulamasını görmekteyiz. Aslına uygun yenilenmiştir. Mozaik çin uygulamalarının olduğu mihrap nişi mevcut. And.Selçuklu mimarlığı için mozaik çini tekniği oldukça önemlidir. Yaygın ve belirleyicidir. Cephede çeşme uygulamasında ilk örnektir.
Beyşehirdeki Eşrefoğlu Camii banisi Eşrefoğlu Süleyman bey Selçuklu mimarlığı içinde bilinen yapı. Ahşap destekli bir yapı. Mihrap önü kubbeli çok ayaklı dikdörtgen plan şeması köşesi pahlanarak, 7 sahınlı, baninin türbesi yapı ile birlikte ele alınmıştır. Mihrap önü kubbe aksında orta sahın geniş tutulmuş. Ahşap süslemeleri, bey hünkar mahfili ilk örneklerindendir. Ayrı bir mahfil girişi tanımlanmıştır.Kapalı bir hazırlık mekanı mevcut. Orta aksında aydınlık kubbesi düzenlemesi var. Taç kapının köşesinde devşirme mlz. roma lahdi ile çeşme oluşturulmuştur. Cepheden hareketli bir cephe kurgusu mevcut. Minare ise sonradan eklenmiş. İç mekanda ahşap süslemeler. Kalemişi süslemeler yer alır. Mihrabında mihrab önü kubbesinde mozik çini süsleme. Mihrab nişinde çok kollu yıldız şeması süslemeler.
4.Hafta
Anadolu Selçuklu Mimarlığı
24 Mart 2017 Ders Notu
Ortaça Anadolu Türk mimarlığında en yaygın kullanılan tipolojide Çok destekli mihrap önü kubbeli camii uygulamasıydı. Bunların içerisinde ahşap destekli örneklerde vardır.
İkinci grub Çok destekli ortası açık avlulu, Eski Malatya Ulu Camii Selçuklu mimarlığında önemli camii modeli. İslam camii tipi Şam Emeviye Mihrap duvarına paralel gelişen Asya camii tipi İsfahan ve Zevvare mescidi cumaları en tipik örnekleri mihrap önü kubbeli arkasında eyvan onun arkasında da bir avlu unsuru yer alıyordu. Bu geleneğin devamının yorumlanarak Selçuklu Ortaçağ Anadolu Türk mimarisinide şekillendirdiği İslam camii modelinin hem Büyük Selçuklulara bağlanan ya da Asya camii tipolojisi diye tanımlanan grubun Ortaçağ Anadolu Türk mimarlığında cami mimarisini şekillendirdiğini biliyoruz. Bu plan şemaları yorumlanarak kullanılmıştır.
Eski Malatya da bulunan Malatya Ulu Camii planı Büyük Selçuklulara bağlanan tipolojiye çok benzer şekilde uygulanmıştır. Bir diğer örnek Artuklu yapılarında Artuklu Ulu Camii. Büyük Selçukluda yapı mlz.si tuğla anadoluya geldiğinde bu yapı mlz.nin yerini taş alıyor. Bu yapıda taş ve tuğla birlikte kullanılmıştır. Selçuklu şehzadelerinin yetiştiği bir şehirdir. Yapılan kazılarda mihrap duvarı yönünde medrese kalıntıları çıkmıştır. Yapının banisi Ahmed bin Yakub iki kitabesi var. Asya camii tipi büyük selçuklulara bağlanan plan şemasını çok ayaklı çok destekli modeli, küçük ölçekli mihrap önü kubbe, eyvan ve iç avlu kurgusu görüyoruz. İç avlu biraz küçültülmüş, inşa malzemesi yoğunluklu olarak tuğla kullanılmıştır. Avlu ortasında havuz, minareler belli bir seviyede sonra yenilenmiş. Yarım küre kubbede tam olarak uygulanmış. Kubbeye geçişler pandantif düzenlemeler üç dilimli yonca tromplarla Büyük Selçuklu geleneğini gösteren uygulamalar. Sırlı tuğla, çini uygulamaları mevcut. Tuğla ile sırlı tuğlanın farklı dizilimi ile oluşturulmuş. Ortasında Mührü Süleyman çinilerle oluşturulmuş.
Çok destekli enine gelişen, Sinop Ulu Camii
Çok destekli uzunlamasına gelişen, Niğde Alaaddin Camii
Tunceli Mazgirt Elti Hatun Camii
Amasya Burmalı Minare Camii
Mescidler;
Konya Hacı Ferruh Mescidi
Konya Tahir ile Zürre Mescidi
Konya Hacı Hasan Mescidi
Sırçalı Mescid
Türk mimarlığı süreklilik arzeder ve o süreklilik için de Anadolu Selçuklu mimarlığı önemli bir yer teşkil etmektedir. Bu dönemde birçok yapı inşa edilmiştir. Camii ( Mihrap önü kubbeli, mihrap duvarına paralel), Medrese (Avlusunun üzeri kapalı ve açık), Kervansaray, Saray, Türbe mimarisini görmekteyiz.
Anadolu Selçukluların komşuları güneydoğuda islam grupları Eyyübiler ve Memlüklüler deki çok renkli geçmeli taş mimarlığının Artuklu mimarlığında örneklerini bulunur. Doğuda Ermeni ve Gürcü sanatlarının etkisini Saltuklu mimarlığında görüyoruz. Komşuluk içinde birbirinden etkileşim sözkonusudur.Türk mimarlığının sürekliliğinde oluşturulan tipoloji aslen mimariyi değitirecek etkiler değildir. Renkli taş işçiliğinin kullanımdaki etki gibi. Batı da Bizans vardır. Batı Anadolu da kısmen etkisi var. Komşuluk ilişkisindeki bazı coğrafyadaki isimler mimari eserlerin inşasında çalışmıştır. Gürcü sanatçı, Halepli mimar gibi. Bu dönemde Avrupada Geç Gotik dönem yaşanmaktadır. Bu dönem 13.yy'da Mevlana, Yunus Emre'nin de yaşadığı dönemdir.
Mimari ihtiyaçtan doğar. Yeni yurt edindikleri coğrafyada birçok yapı türüne ihtiyaçları olmuştur. Camii, Medrese gibi. Sanat alanında mimariye ağırlığını vermiş. Hemen her türde yapı inşa edilmiştir. Anadolu Selçuklu mimarlığında Camii, Medrese, Çeşme, Saray, Köprü, Kütüphane, Bimarhane, Şifahane'ye kadar.
Bütün bu yapılar devlet hazinesine yük olmadan baniler tarafından inşa edilmiştir. Türk imar sistemi bireycidir. Askeri amaçlı yapılar Sur, Kale, Yol, Köprü yapımı devlet hazinesinden yapılmaktadır. En önemli baniler Sultanlar, Devlet adamları, Vezirler, Sadrazamlar, Din adamlarıdır.
Selçuklu şehirlerine, selçuklu imgesi kazandıran mimari eserlerin olduğu şehirler vardır. Konya, Kayseri, Sivas, Tokat, Amasya, kısmen Sinop önemli Selçuklu şehirleridir. Anadoluda yaklaşık 200 yıllık bir dönemdir.
Selçuklu ortaçağında İslam sanatının hiçbir döneminde kullanılmadığı kadar mimariye bağlı yoğun figürlü süsleme kullanılmıştır. İnsan ve hayvan figürlerinin yanısıra efsanevi birtakım anlamı olan betimlemelerede yer verilmiştir. Her yapı türünde figüre yer verilmiştir.
Ortaçağ Anadolu mimarlığı Selçuklu, Erken Türk beylikleri ve Orta Asya Türk sanatından itibaren takip edilen simgeler kullanılmıştır. Örneğin Ejder
Selçuklu çağında her sanat alanında ortak bir motif sergilenmiştir. Mimari süslemede kullanılan geo, bitki, yazı figürlü süslemelerin karşılığını farklı mlz.ler üzerinde de görebiliyoruz. Örneğin: Taş süslemede kullanılan kompozisyon ahşap, çini, halı, dokuma ya da maden sanatında görmekteyiz. Dönem beğenisi tanımına oturur.
1243 Kösedağ savaşı Anadoluya egemen olan Moğollar bağlı varlık gösterdiği dönemdir.
And. Selçuklu mimarlığında hiçbir dönemde bilmediğimiz kadar yapı sanatçısı, mimar adı biliriz. Erken dönemde Diyarbakı surları Melikşah burcunu biliyoruz. Kitabeler önemli kaynaklardır. Tanımlaması yanında yapı sanatçısını tanımlar. Vakfiyeler ile de Selçuklu konut mimarisi hakkında bilgi ediniyoruz.
And.Selçuklu mimarlığının yapı malzemesi taştır. Süsleme mlz. taştır. Selçuklu mimarlığında asıl cephe vurgulanmıştır. 13.yy. ilk yarısında ortada taç kapı vurgulanır. 13.yy.ikinci yarısında cephe bütün olarak ele alınır. Pencere, niş, köşe kuleler eklenir. 13.yy.ilk yarısında şehirlerarası yollarda imar faliyeti yoğundur. Sultanlar bani olarak öne çıkmıştır. 13.yy.ikinci yarısında şehirlere yönelim vardır. Bani olarak Vezirler, Devlet adamları öne çıkar. Medreseler inşa edilir.
2.Hafta
Anadolu Selçuklu Mimarlığı
10 Mart 2017 Ders Notu
Anadolu Selçuklu mimarlığında mimar isimlerini bilmemiz mimari üretimde hangi bölgeden gelen insanların istihdam edildiği ve mimari süslemeyi nasıl şekillendirdiğini göstermektedir. Figürlü süsleme And.Selçuklu mimarlığında islam coğrafyasında hiç kullanılmadığı kadar mimariye bağlı yoğun figürlü süsleme kullanılmıştır. Camii dahil bütün türlerde görülmektedir. Ana yapı malzemesi taştır.
Büyük Selçuklular 1040'dan itibaren Anadolu'yu yurt edinme kaygısındadır. Bu süreç yaklaşık 30 yıl devam etmiş. Bizans ile yapılan Malazgirt savaşı sonrası1071'de Anadoluya yerleşim başlamıştır. 1071'de Kutalmışoğlu Süleyman Şah Anadolu'ya geçer. Konya ve çevresini aldıktan sonra İznik'e doğru ilerler. 1075'de İznik Anadolu Selçukluların ilk başkenti olur. Dönemin imp. Papa'dan yardım ister. İznik 20 yıl gibi bir süre And.Selçukluların elinde kalır. Sonra Konya'ya döner. And.Selçuklu döneminde çini üretimi vardır.
Süleyman Şah'tan sonra oğlu I.Kılıçarslan tahta geçer. İznik I.Kılıçarsalan zamanında Bizans'a geri verilir. Konya And.Selçuklu payitahtı olur. 12.yy başlarında I.Kılıçarslanın ölümünden sonra Bizanslılar güçlü duruma geçer. Fethedilen Selçuklu toprakları kısmen küçülür. Sonrasında I.Mesut'döneminde kaybedilen topraklar geri kazanılır. 12.yy ortalarına kadar tahta bulunmuş. Yaklaşık 40 yıl. I.Mesut dönemi Selçuklu Türkiye'sinde ilk imar faliyetleri başlar. İlk defa Türkiye tanımlaması I.Mesut dönemindedir. Sonra oğlu II.Kılıçarsalan geçer.
13.yy.başında I.Gıyaseddin Keyhüsrev zamanında en önemli olay 1207'de Antalya'nın alınmasıdır. Önemi denizle Türklerin ilk karşılaşmasıdır. Liman şehirlerinin alınması ile kuzey güney bağlantısıda sağlanmıştır. Deniz ticaretinde de öne geçecektir. İlk defa Keyhüsrev döneminde Venediklilerle ticaret anlaşması imzalanır.Oğlu I.İzzeddin Keykavus 1213'larda Sinop alınıyor.
And.Selçuklu Sultanları arasında en önemli isim I.Alaaddin Keykubat'dır. 1219 -1237 yıllarında tahta bulunur. En geniş sınırlarına ulaşmış. Alanya tersanesi kurulmuş. Selçuklu kara ve deniz ticaretinde önemli atılımlar yapmıştır. Ticaret yollarına hakim durumdadır.
Oğlu Keyhüsrev tahta geçiyor 1237-1238 de. 1243'de Kösedağ savaşı yapılıyor. 30 bin Selçuklu askerine karşı 80 bin moğol askeri geliyor. Selçuklular kaybediyor. And.Selçuklular moğollara vergi vermeye başlıyor. İmar faliyetleri aynı yoğunlukta devam ediyor. İmar hareketleri şehir merkezlerinde oluyor. Keyhüsrev'den sonra Selçuklu tahtında sarsılmalar başlıyor. Sonra yönetime 3 oğlu birden geçiyor. Siyasi çözülmelerin başladığı süreç oluyor. Devlet adamlarından daha güçlü isimler Vezirlerdir. Selçuklular 14.yy başlarına kadar varlıklarını korumuştur.
Anadolu Selçuklu Camii mimarisi genel özellikleri; Çok ayaklı Ulu Camii modellemesidir.Sıralanan mekanlar anlamında, Osmanlı Camisi merkezi bir kubbe ve ona bağlanan mekanlardan oluşur. Bütün mekanı bir kubbe altında toplama olgusu üzerinedir. And.Selçuklu Camiileri diğer yapılara göre ikinci hatta üçüncü derecede önem arzedilen mimari örneklerdir. Tasrınm, süsleme hem de boyut olarak böyledir. Medrese, Kervansaraylar bile Camilerden daha gösterişli daha süslü daha orjinal veriler sunan yapılar olarak karşımıza çıkmaktadır.
And.Selçuklu Camii mimarisinde Asya İslam geleneğine bağlı tipolojideki yeni yorumlarla devam ettirmişlerdir. Asya Camii modeli mihrap önü kubbesi, eyvan kurgusu. İslam Camii modeli Şam Emeviye Camii modeli mihrap duvarına paralel gelişen Ortaçağ Anadolu Türk mimarsinde Cami geleneğini belirleyen kaynaklardır. Bu iki modelide hem Asya hem de İslam geleneğine bağlı tipolojiyi yeni yorumlarla Selçuklular devam ettirmişlerdir. Selçuklu Camisi için mihrap önü kubbesi belirleyici unsurdur. Selçuklu Camilerinin bazıları çift fonksiyonlu yapılardır. Camii ile Medrese birlikte ele alınmıştır. İlk örneklerini erken Türk beyliklerinde de görmüştük. Birçok yapıda iç avlu yada avlunun ortasında bulunan aydınlık açıklığı ile avlu fikri devam ettirilir. Selçuklu Camilerinin büyük çoğunluğu avlusuz yapılardır. Selçuklu döneminde bir grup Cami ahşap direkli, ahşap destekli Camiiler olarak tanımlanır. İnşa mlz.sinde en önemli faktör coğrafi koşullardır. And. coğrafyasında taş bol olduğu için yapı mlz. taştır. Bunun yanısıra mimari gelenek devam etmektedir. Ahşap direkli Camiler bu geleneğin devamıdır. İlk örneklerini Gaznelilerde gördüğümüz Arifül Felak ahşap destekli Camisi. Geleneğin devamı şeklinde Selçuklu mimarisinde yer almaktadır.
Selçuklu Camisi dediğimizde Selçuklu mescitlerini bilmemiz gerekir. Selçukluların küçük ölçekli tek kubbeli mescitleri önemli bir yere sahiptir. Büyük çoğunluğu Konya ve çevresinde yer almaktadır. Merkezi kubbenin duvarlara oturmasıyla bir takım çözümler üretilmiştir. Önlerinde kapalı veya açık hazırlık mekanı daha sonra son cemaat yeri evrilecek bir hazırlık mekanın olduğu yapılardır.
Anadolu Selçuklu Camii mimarlığı mihrap önü kubbeli çok ayaklı cami modeli. İki önemli kaynak vardı. Asya ve İslam geleneği. İslam geleneği mihrap duvarına paralel gelişen sahınlardan oluşan Camii modeli uzun yıllar İslam coğ.etkili olmuş. Bir diğer örneğimiz Asya tipi mihrap önü kubbesi arkada eyvan arkada avlu şeması karşımıza çıkar. Bunun varyasyonlarını yorumlarını Selçuklu Camii mimarisinde görmekteyiz. Büyük Selçuklulara bağlanan Camii plan şeması olarak Artukluların Artuklu Cami demiştik. Selçuklularda Eski Malatya da bulunan Malatya Ulu Camiinede baktığımızda inşa mlz. tuğla kullanılmıştır. Bunlar gelişimde basamak olarak tanımlanıyor.
1. Çok destekli, çok ayaklı mihrap önü kubbeli Camiiler
2. Çok destekli, çok ayaklı ortası açık avlu kurgusunda olan Camiler
3. Çok destekli, çok ayaklı enine gelişen
4. Çok destekli, çok ayaklı uzunlamasına gelişen
5. Selçuklu mescitleri
Taşıyıcı sistemin ahşap olduğu yapılarda mevcut. Bu varyasyonların içinde yer alır. Konya Sahip Ata Camii ahşap destekli Camii dir.
1. Çok destekli, çok ayaklı mihrap önü kubbeli Camiiler; Selçuklu Camilerinde en önemli cami örneği Konya Alaaddin Camiidir. İnşa süreci 12.yy ortaları 13.yy dır. I.Mesud döneminde yapılmaya başlıyor. Konya da yığma bir tepe üzerinde yer alır. Yapıda inşa süreci ile ilgili pek çok kitabe var. 9 inşa kitabesi, 2 onarım kitabesi, 4 usta kitabesi yer alır. Asıl inşası I.Mesud dönemindedir. Avlu kurgusu mevcut .Alaaddin tepesi üzerinde Selçuklu Sarayına yakın bir yerde bulunuyor. Şehrin Ulu Camii gibi görünmektedir. Plana baktığımızda iki ayrı aşamada inşa ediliyor. İki bölümden oluşumaktadır. İnşa süreci bir birim önce bir birim sonra inşa edilmiştir. I.Mesud dönemini veren kitabe ahşap minber üzerinde yer almaktadır. Alaaddin tepesinin topografisine uydurulmuştur.Dikdörtgene yakın eğrisel akslarla belirlenmiş bir plan şeması vardır. Sağ tarafta mihrap önü kubbeli çok ayaklı bir Ulu Camii modeli görüyoruz. Araştırmacılar minberin bulunduğu kısım önce inşa edildiğini belirtir.
Beden duvarları üzerinde mazgal pencere açıklıkları bulunmaktadır. Sahın düzeni, mihrap önü kubbesi düzeni, mihrap nişi, minber, avlusu bütün detayları ile planda görülmektedir. Minare sonradan eklenmiştir. Kesme taştan bir yapıdır. Çok sayıda devşirme mlz. kullanılmıştır.
Avlu cephesi mimari açıdan önemlidir.(anadoluselcuklumimarisi@com fotoğraflara bakabilirsiniz) Avlu cephesinde çok renkli taş işçiliğinin yanısıra kemer düzenlemeleri Selçuklu yıldızı, sağır niş, üç dilimli niş şeklindedir. Taç kapının iki yanına cephe boyunca yerleştirilmiş süsleme elemanları yer almaktadır. Avlu Taç kapısı alınlığında çok renkli geometrik geçmeli zengi mimarlığı ile ilgi kuracağımız süslemeleri görüyoruz. Avlu cephesinde yer alan kitabelerde Alaaddin Keykubat'ın ismini görmekteyiz. Kümbet mezar yapısı dahil 3 ayrı sanatçı ismi görüyoruz. Artuklular hizmetinde çalışan Atabey Ayaz'ın 4 ayrı yerde ismini görüyoruz. Atabey Ayaz bu yapının mütevellisidir. Artuklularından Kuzey Suriye bağlantısını sağladığını biliyoruz. Bu bağlantıda Zengiler çok renkli geometrik geçmeli taş işçiliğini görüyoruz.
Selçuklu mimarlığında devşirme malzeme kullanımı yaygındır. Sütunlar vb. Bir araştırmacı tarafından Türk Halı sanatına ait örnekler tespit edilmiştir. 1950'lerde Anadolu'daki birçok yerleşim yerinde halılar eskiyince kaldırılmaz kat kat konulurmuş. Mihrap nişinin mermer kısmı Osmanlı dönemi onarımlarıdır. Orjinalinin mozaik çinilerle kaplı olduğunu biliyoruz. Selçuklu döneminde mozaik çinili mihrap örneği oldukça çoktur.
Konya İplikçi Camii Karmanoğullarına ait bir yapı. 12.yy ikinci yarısında Selçuklunun Konya ticaret merkezinde yer almasından dolayı kentin asıl Ulu Camii bu olduğu söylenir.
3.Hafta
Anadolu Selçuklu Mimarlığı
17 Mart 2017 Ders Notu
Mevcut Konya İplikçi Camii Karamanoğullarına ait bir yapı. 12.yy ikinci yarısında Selçuklunun başkenti Konya'da şehir merkezi ticaretin merkezinde yer almasından dolayı asıl Ulu Camii bu olduğu kabul edilir. Selçuklu Ulu camileri kent mimarisi içerisinde kentin merkezi dokusunda ticaret yapıları ile bağlantılıdır. Ticaret ile yerleşim bölgesi kısmen ayrılır. Yerleşim yerlerinde mescitler bulunur. Sur içi sur dışı yerleşim. İplikçi camide ticaret dokusunun yanında olmasından dolayı. Tuğla taşıyıcı, mozaik çini temel seviyesindeki tuğlalar Sultan Mesud döneminde inşa edildiği anlaşılır. Mozaik çini tekniği Anadoluda uygulanması 13.yy başına tarihlendiriliyor. Bitlis Ulu Camii 12.yy yapısı olmasına rağmen mozaik çini tekniğinde mihrabın kullanıldığını biliyoruz. Bunun 13.yy da eklendiğini biliyoruz.
Çok destekli mihrap önü kubbeli yapılardan ikinci örneğimiz Kayseri'de Huant Hatun Külliyesi içinde yer alan Huant Hatun Camii.
Kayseri Bizans döneminde önemli piskoposluk merkezlerinden birisidir. Kentin yerleşimi Hititlere kadar gitmektedir. Kentin ilk kuruluş yerinin Erciyes dağının etekleri olduğu biliniyor. 6.yy dan sonra ovaya inildiği analaşılıyor. Dönemin kaynaklarına göre Haçlı seferlerinde şehrin kuşatıldığı ve oldukça tahrip edildiği daha sonra Türk fetihleri ile ilk olarak Danişmendli yerleşimin burada başlamıştır. Mimari anlamda asıl kimliğini Selçuklular döneminde elde etmiştir. Yapıların tamamına yakına Selçuklu yapılarıdır.
Kayseri surları roma dönemine kadar uzanır. Surlardaki asıl tahribat 1243 Kösedağ savaşı sırasındadır. Selçuklu döneminde yerleşim sur dışına çıkmıştır. Huand Hatun Camii de Kayseri surlarının hemen yakınında Sur içindeki ticaret dokusunun biraz dışında yer almaktadır. Huand Hatun Külliyesi Ortaçağ Anadolu Türk mimarlığından günümüze ulaşan ilk külliye örneğidir. Tek seferde inşa edilmiş ilk yapı topluluğudur. Camii hemen bitişiğinde medrese, mezar yapısı, hamam mevcut. Camii ile medrese birlikte ele alınmışıtır. İçindeki mezar yapısı sonradan yapılmıştır.
Huand Hatun Camii banisi ismi Huand Hatun,Mahperi Hanım, Alaaddin Keykubat'ın eşidir. Selçuklu çağında önemli isimlerdir. Kadın banilerde çoğunluktadır. Gıyaseddin Keyhüsrev'in annesidir. Alanya derebeyi Kir Fard'ın kızıdır. Alaaddin Keykubad'ın ölümüne kadar hristiyan olarak yaşamıştır. Oğlu 16 yaşında tahta çıkınca saltanat naibi olmuştur. 15-16 tane büyük ölçekli eser yaptırdığı bilinmektedir.
Mahperi Huand Hatun Camii çok destekli mihrab önü kubbeli camii grubundandır. Yapının kitabesi mevcuttur. 1238-39 inşa tarihi. Çok destekli çok ayaklı bir ulu camii modelidir. Mihrap önü kubbeli modeli. Kareye yakın dikdörtgen, iki ayrı giriş kapısı mevcut. Asya tipi plan şemasının geliştirilerek kullanıldığını görüyoruz. Türbe hariç plan şemasında dikkati çeken unsur ortada bir birimi yer verilmiş olmasıdır. Bugün aydınlık fenerine dönüştülmüş durumdadır. Genel itibari ile camii mimarisinin gelişimi içerisinde avlu unsurunun isfahan ya da zevvare mescidinde gördüğümüz asya tipolojisinin varyasyonlarının geliştirilerek geleneğin yaşatılması şeklinde görmekteyiz. İç avlu şeklinde Ortaçağ Anadolu Türk mimarlığında kullanılmıştır. Köşe kuleleri Selçuklu çağında yaygın kullanılmaktadır. Bu camii de de bulunmaktadır. Diğer bir özelliği baninin türbesinin yapı bütününe dahil edilmesidir. Girişin hemen sağında sekizgen kurguda mezar yapısı yer alır. Sahınlar kaldırılarak mezar yapısı konumlandırılmıştır. Camii ile medresenin bağlantısı buradan sağlanmaktadır. Mihrap duvarına paralel sahınlardan tonozlarla örtülü ortada iç avlu aydınlık birimi yer alır. Taç kapı kurgusu. Minaresi yapıya sonradan eklenmiştir. Kesme taştan bir yapıdır. Taç kapı geometrik süslemelerin yer aldığı yanında dua penceresi yer alır. Arkada da bir kapı düzenlemesine yer verilmiştir. Çok ayaklı taşıyıcı sistemi tonozlarla örtülüdür. Külliye olarak tek seferde ele alınmıştır. Cami, Medrese, Hamam birlikte Türbe ise sonradan eklenmiştir.
Kayseri de Hacı Kılıç Camii Keykavus zamanında yapılmış. Hacı Kılıç tarafından onarılmış onun ismi ile anılıyor. Çok destekli mihrap önü kubbeli camilerden 3. örneğimiz. Cami ile Medresenin birlikte ele alındığını Kölük camiinde görmüştük. Sinan yapılarında da bunu görüyoruz. 13.yy ortaları kesme taştan bir yapıdır. Köşe kuleleri, cami taç kapısı ile medrese taç kapısı ayrıdır. Minare sonradan eklenmiştir. Mihrap önü kubbesinin arkasında küçük bir aydınlık açıklığı bırakılmıştır. Mihrabı taş kubbeside taş. Kayseri ve çevresinde taş süsleme ağırlıktadır. Hacıkılıç camii de mihrap taş süslemeleri ile öne çıkar. Avlusu etrafı medrese olarak düzenlenmiş. Yapının köşesinde bir türbe yer almaktadır. Türbenin içinden cami ve avluya ulaşılmaktadır. Baninin türbesinin yapı bütününe dahil edilmesi Ortaçağ Anadolu Türk mimarlığında yaygın olarak görülmektedir.
Kayseri Develi Ulu Camii taç kapıda kitabesinde ııı.Keyhüsrev zamanında inşa edilmiştir. Planı mihrap önü kubbeli çok destekli beş sahınlı bir örnektir. Sivri kemerli enine tonoz örtüsü iki yanda, mihrap önü aksında taç kap ve aydınlık kemeri yer almaktadır. Dışa taşkın bir Taç kapısı mevcut. Mihrabı önemli taş süslemeleri açısından. İç mekanı tonoz örtü çok ayaklı taşıyıcı, mihrap nişi yer alır. Onarım ile günümüze gelmiştir.Mihrap nişi renkli taş kakma şeklinde, geo geçmeler, bitkisel süslemelr, rumi palmet süslemeler önemlidir.
Ahşap destekli ahşap ayaklı camiler mihrap önü kubbeli cami tipolojosinde, Konya Sahipata Külliyesinde ki Camii. İki aşamada inşa edilmiştir. Geç tarihli bir yapı. Vezir Sahipata Fahreddin Ali 1258-85 yıllarında vezirlik yapmış. Selçuklunun siyasi en önemli vezirlerindendir. II.Keyhüsrev'in veziri olmuş ilk defa. Moğollara vergi ödedikleri dönem. Tahta kardeşler arası kavgaların olduğu bir dönem de vezirlik yapmış. Hem moğollar ile hem de Selçuklular ile iyi geçinmiş. 23 yıl vezirlik yapmıştır. Alaaddin Keykubat dan sonra en çok eser yaptıran banidir. 18-20 kadar eseri günümüze ulaşmıştır. Konya da Sahibiye medresesi. Dönemin kaynakları övgüyle bahseder. Hayır eserleri ile halk nezdinde önemli bir konuma sahiptir.
Sahipata Camii türbe, hanekah,cami den oluşan külliye. And.Selçukluların bilinen en eski tarihli ahşap destekli camisidir. Çok destekli mihrap önü kubbeli ahşap direkli camisidir. And.coğrafyasında taş kullanılıyor. Gelenek devam ediyor.Gaznelilerde ahşap destekli cami.
Plan şeması önce cami inşa ediliyor sonra hanekah araya da banin türbesi inşa edilmiştir. Hanekah kısmında 3 eyvanlı kurgu. Bir diğer önemli özelliği Anadoluda ilk defa çifte minareli taç kapı kurgusunun en erken tarihli örneğidir.Önde büyük bir taçkapı, işlevsel minareden öte mimarideki anlam süsleme taç kapılarda toplanmıştır. Taç kapı kurgusunu daha ihtişamlı göstermek adına çifte minare kullanılır. Bir minaresi mevcut diğeri günümüze ulaşmamıştır. Yapı plan şeması olarak orjinal olarak ulaşmış. İç mekan orjinaline uygun onarılmıştır. Taç kapısı önemlidir. İki kat şeklinde düzenlenmiş. Cephede Kesme taş, mermer, sırlı tuğla, mozaik çini, lahit kenarları, çeşme düzenlemesine yer verilmiştir. Usta kitabesinede yer verilmiştir. Minarede yivli bir gövde mevcut. Çeşme nişinin iki noktasında usta ismi yer almaktadır. Mimarlar sanatçılar oldukça önemli. Kitabelerde bani ile birlikte yer verilir. Selçuklu çağı için Kölük bin Abdullah ile Kaluyan iki önemli mimardır. Birçok yapının inşasında özellikle Alaaddin Keykubat, Sahipata Fahreddin Ali, Celalettin Karatay gibi önemli isimlerin birlikte çalıştığı mimarlardır. Osmanlı için Mimar Sinan ne ise Selçuklu içinde bu mimarlar önemlidir. Bu yapının da mimarı Kölük bin Abdullah'dır. Çok destekli mihrap önü kubbeli plan şemasınn ahşah destekli uygulamasını görmekteyiz. Aslına uygun yenilenmiştir. Mozaik çin uygulamalarının olduğu mihrap nişi mevcut. And.Selçuklu mimarlığı için mozaik çini tekniği oldukça önemlidir. Yaygın ve belirleyicidir. Cephede çeşme uygulamasında ilk örnektir.
Beyşehirdeki Eşrefoğlu Camii banisi Eşrefoğlu Süleyman bey Selçuklu mimarlığı içinde bilinen yapı. Ahşap destekli bir yapı. Mihrap önü kubbeli çok ayaklı dikdörtgen plan şeması köşesi pahlanarak, 7 sahınlı, baninin türbesi yapı ile birlikte ele alınmıştır. Mihrap önü kubbe aksında orta sahın geniş tutulmuş. Ahşap süslemeleri, bey hünkar mahfili ilk örneklerindendir. Ayrı bir mahfil girişi tanımlanmıştır.Kapalı bir hazırlık mekanı mevcut. Orta aksında aydınlık kubbesi düzenlemesi var. Taç kapının köşesinde devşirme mlz. roma lahdi ile çeşme oluşturulmuştur. Cepheden hareketli bir cephe kurgusu mevcut. Minare ise sonradan eklenmiş. İç mekanda ahşap süslemeler. Kalemişi süslemeler yer alır. Mihrabında mihrab önü kubbesinde mozik çini süsleme. Mihrab nişinde çok kollu yıldız şeması süslemeler.
4.Hafta
Anadolu Selçuklu Mimarlığı
24 Mart 2017 Ders Notu
Ortaça Anadolu Türk mimarlığında en yaygın kullanılan tipolojide Çok destekli mihrap önü kubbeli camii uygulamasıydı. Bunların içerisinde ahşap destekli örneklerde vardır.
İkinci grub Çok destekli ortası açık avlulu, Eski Malatya Ulu Camii Selçuklu mimarlığında önemli camii modeli. İslam camii tipi Şam Emeviye Mihrap duvarına paralel gelişen Asya camii tipi İsfahan ve Zevvare mescidi cumaları en tipik örnekleri mihrap önü kubbeli arkasında eyvan onun arkasında da bir avlu unsuru yer alıyordu. Bu geleneğin devamının yorumlanarak Selçuklu Ortaçağ Anadolu Türk mimarisinide şekillendirdiği İslam camii modelinin hem Büyük Selçuklulara bağlanan ya da Asya camii tipolojisi diye tanımlanan grubun Ortaçağ Anadolu Türk mimarlığında cami mimarisini şekillendirdiğini biliyoruz. Bu plan şemaları yorumlanarak kullanılmıştır.
Eski Malatya da bulunan Malatya Ulu Camii planı Büyük Selçuklulara bağlanan tipolojiye çok benzer şekilde uygulanmıştır. Bir diğer örnek Artuklu yapılarında Artuklu Ulu Camii. Büyük Selçukluda yapı mlz.si tuğla anadoluya geldiğinde bu yapı mlz.nin yerini taş alıyor. Bu yapıda taş ve tuğla birlikte kullanılmıştır. Selçuklu şehzadelerinin yetiştiği bir şehirdir. Yapılan kazılarda mihrap duvarı yönünde medrese kalıntıları çıkmıştır. Yapının banisi Ahmed bin Yakub iki kitabesi var. Asya camii tipi büyük selçuklulara bağlanan plan şemasını çok ayaklı çok destekli modeli, küçük ölçekli mihrap önü kubbe, eyvan ve iç avlu kurgusu görüyoruz. İç avlu biraz küçültülmüş, inşa malzemesi yoğunluklu olarak tuğla kullanılmıştır. Avlu ortasında havuz, minareler belli bir seviyede sonra yenilenmiş. Yarım küre kubbede tam olarak uygulanmış. Kubbeye geçişler pandantif düzenlemeler üç dilimli yonca tromplarla Büyük Selçuklu geleneğini gösteren uygulamalar. Sırlı tuğla, çini uygulamaları mevcut. Tuğla ile sırlı tuğlanın farklı dizilimi ile oluşturulmuş. Ortasında Mührü Süleyman çinilerle oluşturulmuş.
Çok destekli enine gelişen, Sinop Ulu Camii
Çok destekli uzunlamasına gelişen, Niğde Alaaddin Camii
Tunceli Mazgirt Elti Hatun Camii
Amasya Burmalı Minare Camii
Mescidler;
Konya Hacı Ferruh Mescidi
Konya Tahir ile Zürre Mescidi
Konya Hacı Hasan Mescidi
Sırçalı Mescid
bu notların kaynağı var mı
YanıtlaSil