Türk Halı Sanatı

 

• Türk Halı Sanatı çıkmış Bütünleme Soruları (Şubat 2021) sayfanın en sonunda!

1. BÖLÜM / Türk Halı Sanatı Ders Notu:

• Erken Devir Türk Halıları

• Pazırık Halısı- Erken Devir Türk Halısı - M.Ö 5.-3.yy – Asya Hunları bölgesinde - Günümüzde St. Petersburg Hermitage Müzesi’nde sergilenmektedir. 1.89 x 2 m. Boyutlu çok ince yünden Gördes düğümü ile dokunmuştur. Süvari figürlerinden geniş bordür, geyik figürlerinden ikinci geniş bordür, grifonlardan bir iç ve bir dış dar bordür, zeminde 24 kare halinde haçvari çiçeklerden oluşur. Dıştan içe doğru ilk geniş bordürde yer alan atlı süvari figürleri, dıştan içe doğru 2. geniş bordürde yer alan boynuzlu yabani geyik motifleri, orta zeminde 24 kareye bölünmüş dört yöne açılan bitki motifleri detayı, kırmızı zemin üzerine beyaz, sarı ve mavi renklerin hakim olduğu dama tahtasına benzer bir örnek göstermektedir.

• Doğu Türkistan’da Bulunan Halılar

• Fustat’ta (Eski Kahire) bulunan 9. Yüzyıl Abbasi Devri Halıları

2. BÖLÜM / Türk Halı Sanatı Ders Notu:

• 13. yy. Anadolu Selçuklu Halıları

• 1.Grup Selçuklu Halısı/Konya Halıları

• Türk Halı sanatının düzenli ve sürekli gelişmesinde en önemli yeri Anadolu Selçuklularının merkezi Konya’da bulunan Selçuklu halıları almaktadır. Bu halılar, Türk halı sanatında, 13. Yüzyıldan 19. Yüzyıla kadar uzanan zincirin ilk büyük halkasını meydana getirirler. Dünya halı sanatı tarihinde hakiki ‘’Gördes-Türk’’ düğümü tekniğinde yapılmış halılar olarak uzun zaman yer almış olan bu halılardan 8’i 1905 yılında Alman konsolosu Loytvet ile F.R. Martin tarafından Konya Alaaddin Cami’nde keşfedilmiştir. Bu gün zengin halı koleksiyonuna sahip İstanbul Türk ve İslam Eserleri Müzesinde sergilenmektedir. Üçü bütün halde ve çok yıpranmış, büyük boy halılardır. Diğer üçü küçük boyda halılardan kalma büyük parçalar, iki tanesi de büyük halılardan kalma çok küçük parça halinde olup toplam sekiz parçadır.

• 1.Büyük Halı; Selçuklu halıları içinde Konya halıları adını alan grubun en muhteşem örneği- Bütün halde ki en büyük Konya Halısı – 13. Yy. Selçuklu Halısı – Konya Alaaddin Cami – İstanbul Türk İslam Eserleri Müzesi -  2.85 x 5.50 m ölçülerinde – Açık kırmızı zemin üzerine koyu kırmızı renkte baklavalar, kaydırılmış eksenler üzerinde sonsuza doğru sıralanmıştır. Baklavaların uçları kanca şeklinde kıvrılmıştır. Halının en etkili kısmı bordürdür. Esas bordür çok geniş olup, koyu mavi renk zemin üzerine  açık mavi renkte, iri dik hatlı kufi harflerle yapılmış bir yazıyı taşır. Esas bordür iç ve dış taraftan, içinde küçük sekiz köşeli yıldız dolgular olan küçük sekiz köşeli yıldız dolgular olan küçük karelerin sıralandığı bir iç bordürle çevrelenmiştir.

• 2. Büyük Halı; Konya Halısı – 13. Yy. – Selçuklu Dönemi - 3.20 x 2.40 m boyutunda – İstanbul Türk İslam Eserleri Müzesi – Koyu mavi zemin üzerinde açık mavi renkte sekiz köşeli yıldızların, kaydırılmış eksenler üzerinde çifte ince şeritlerle haçvari birleşmesinden meydana gelmiştir. Yıldızların ortasında kırmızı renkte sekiz köşeli yıldız dolgular vardır. Halının bordürü karakteristik kufi yazılı bordürlerdeki bir gelişme safhasına işaret eder. Esas bordürde koyu mavi zemin üzerine kırmızı renkte sekiz köşeli yıldız dolgulu bir kare ve bunun kenarlarının ortasından iki tarafa doğru kanatvari çıkan kufi harflerin uçları görülür.

• 3. Büyük Halı; Konya Halısı – 13. Yy. – Selçuklu Dönemi – 6.08 x 2.46 m  boyutunda – İstanbul Türk İslam Eserleri Müzesi – Selçuklu halıları içerisinde ebadı ile en büyük – Samani sarı renk zemin üzerine kırmızı renkte sekizgenler sıralanmıştır. Bordür nispeten dar olup kırmızı zemin üzerine beyaz renkte kufi harflerin çifter kancalı bir düğümle birleşmesinden meydana gelmiştir.

• 4. Konya Halısı / 13. Yy.- Selçuklu Dönemi – 2.30 x 1.14 m Küçük boyda – Türk İslam Eserleri Müzesi – Geniş olan esas bordürde çiçekli kufi yazının gelişmesi daha da belirginleşmiştir. Esas bordürde kırmızı zemin üzerine mavi renkte sekiz köşeli bir yıldız ve bundan yaprak şeklinde çıkan kufi harflerin başı görülür.

• 5. Konya Halısı; Parça halindeki diğer bir örnek Konya Halısı – 13. Yy. – Selçuklu Dönemi –  Türk İslam Eserleri Müzesi - 1.83 x 1.33 m. ölçülerindedir – Açık sarı zemin üzerine koyu mavi kancalı baklavalar sıralanmıştır. Esas bordür çok geniş olup açık kırmızı zemin üzerine, koyu kırmızı renkte iri kufi yazıyı taşır. Koyu kırmızı renkte iri kufi yazının harf başları dik üçgen şeklinde olup kancalarla dolguludur. Çevresi kahverengi ile konturlanmıştır.

• 6. Konya Halısı; Selçuklu Halısı Konya – 13. Yy. – İstanbul Türk Eserleri Müzesi - Konya halıları grubundan diğer bir örnek muhtemelen çok büyük bir halının parçası olmaldır. 0.74 x 1.91 m boyutlarındadır. Bir camekan içinde korunmaktadır. Koyu mavi zemin üzerine açık mavi ince uzun ve yukarıya doğru kıvrılmış kancalarla çevrili altıgenlerin sıralaması görülür. Altıgenin içinde ‘’S’’ şeklinde kırmızı bir dolgu vardır. Esas bordürde kırmızı zemin üzerine beyaz iri arkaik kufi yazı görülür.

• 7. Konya Halısı; Büyük bir halıdan çok küçük bir parça halinde kalmış olduğu geniş bordürden anlaşılan ve cam çerçeve içinde muhafaza edilen 0.17 x 0.77 cm boyutlarındaki bu halıda daha gelişmiş bir geometrik kompozisyon görülür. Koyu mavi zemin üzerine açık mavi renkte olup, ortası sarı dolgulu kancalı baklavalar ve bunun etrafında altıgen bir çerçeve yapan ve içlerinde ‘’S’’ biçiminde dolguları olan yassı altıgenler ve eşkenar dörtgenlerin birleşmesinden meydana gelmiş bir kompozisyon görülür.

• 2. Grup Selçuklu Halısı / Beyşehir Halıları

• Anadolu Selçuklu Halılarının Konya’da bulunana örneklerin dışında 1930 yılında Beyşehir Eşrefoğlu Cami’nde bulunanlarla birlikte sayıları artar. Riefstahl tarafından üç parça halı teknik ve desen özellikleri açısından Konya’daki örneklerine benzer. Bu halılardan ikisi bugün Konya Mevlana Müzesi’nde bulunmaktadır.

• Beyşehir – 13. Yy sonu – Selçuklu Halısı – 1.70 x 2.54 ölçülerinde – Konya Etnografya Müzesi – Koyu mavi zemin üzerine açık mavi renkte sonsuza doğru sıralanan baklavalar görülür. Baklavaların sadece karşılıklı iki ucundan iki tarafa doğru kıvrılan çengeller çıkar. Ortalarında sekiz köşeli yıldız dolgu vardır. Çok azı görülebilen bordürün arkaik kufi yazısı olduğu anlaşılmaktadır.

• 2. Beyşehir Halısı – 13. Yy sonu – Konya Etnografya Müzesi - 0.49 x 1.16 m’lik çok küçük bir parça halinde kalmış olan diğer Beyşehir halısında ise Konya’daki bir örneğin zemin deseni aynen fakat açık zemin üzerine koyu kırmızı olarak yapılmıştır.

• 3. Beyşehir Halısı – 14. Yy. başı – Selçuklu Halısı – İngiltere, Richmond, Keir Koleksiyonu -  Çok büyük boyutlarda olduğu ve uzun zaman kayıp olduğu bilinmekteydi. Halı sadece Riefstahl’ın yayınındaki resimlerden tanınıyordu. İngiltere’de özel bir koleksiyonda (Keir Koleksiyonu) bulunan parça 1971 yılında satın alınmıştır. Halının diğer parçası ise Kopenhag’da David Samling Müzesi’ndedir. Halının zemininden ve bordüründen bir parça kalmıştır. Koyu mavi zemin üzerine açık mavi renkte usluplanmış çiçek motifleri dik bir desen üzerinde bir sağa bir sola dönerek sıralanmıştır. Çiçeklerin uçları kanca şeklinde kıvrılmıştır. Bütün desen beyaz renkte bir şeritle konturlanmıştır. Geniş olan bordürde stilize edilmiş iri kufi bir yazı uzanır. Selçuklu halıları içinde geometrik motiflerden tamamen bitkisel motiflere doğru gelişmeyi gösteren bu halı 14. Yy tarihlendirilir.

• 3. Grup Selçuklu Halısı/ Fustat (Eski Kahire)'de Bulunan Selçuklu Halı Parçaları

• 13.yy dan itibaren Türk halılarının diğer ülkelere ihraç edildiğini bildiren kaynakların doğruluğunu Fustat’ta bulunan halı parçaları istpatlamaktadır. Mısır’da Fustat’ta 1935-36 yıllarında yapılan kazı ve araştırmalarda 13. 14. Ve 15. Yy ait irili ufaklı halı parçaları bulunmuştur. Yayını yapılan halı parçaları 29 tanedir. Bugün İsveç müzelerinde ve özel koleksiyonlarda bulunmaktadır. Lamm tarafından yayınlanan halılardan 7’si Selçuklu halıları grubuna girmektedir. Sert yünden, Gördes düğüm tekniği ile yapılmış olan bu halılar hem teknik hem de desen özellikleri bakımından Konya halıları ile benzerler. Bir örnekte açık kırmızı üzerine koyu kırmızı renkte kancalar arasına yerleştirilmiş açık mavi baklavalar alternatif eksen üzerinde sıralanmıştır. İçlerinde koyu mavi dolgular vardır. Selçuklu Halısı – Fustat Kazılarında bulunan – 13 .yy sonu – Stochholm National Museum

• 13. yüzyıl Anadolu Selçuklu Halıları Tam ve Parça halinde 18 adettir.

• 1.Konya Halıları ( 8’i Konya Alaaddin Cami ve Türbesinde bulunanlar) Günümüzde İstanbul Türk ve İslam Eserleri Müzesi’nde sergilenmektedir.

• 2.Grup Beyşehir Halıları ( 3’ü Beyşehir Eşrefoğlu Cami’nde bulunanlar) Konya Mevlana Müzesi ve Londra özel koleksiyonda )

• 3.Grup Fustat ( Eski Kahire )Kazılarında çıkan 7 adet parça halinde halı

• Bu 18 halının teknik ve dekoratif özellikleri ortak bir karaktere sahip olmalarına rağmen detaylarda farklılık gösterirler.Hepsinin Gördes düğümü  ile ve sadece yün malzeme kullanılarak yapılmış olmaları ortaktır. Geometrik motifler veya geometrik bir usluplaşmaya uğramış bitkisel motifler özellikle kufi yazılı bordürleri ortak desen özellikleridir. Bugüne kadar Selçuklu halıları adı altında toplanan 18 halı 13.yüzyılda Anadolu halılarının zenginliğini ortaya koyacak niteliktedir.Karakteristik motifler daha sonraki yüzyıllardaki halılarda da çeşitli kompozisyonlar içinde karşımıza çıkmaktadırlar.Özellikle kufi yazılı bordürlerde,sekiz köşeli yıldızlar,kancalı geometrik şekilli motiflerde olduğu gibi.

3. BÖLÜM / Türk Halı Sanatı Ders Notu:

• Hayvan Figürlü Halılar (14.yy başı – 15.yy sonu)

• 14. Yüzyılın başından itibaren Selçuklu halıları yanında ikinci bir grup halı ortaya çıkar. İlk defa Avrupalı ressamların eserlerindeki halı tasvirlerinde tanınmış, daha sonra bu halıların orjinallerinin bulunması ile halıların tarihlendirilmesi sağlanmıştır. Tablolarda görülen hayvan figürlü halılar, 14. Yüzyıl başından 15.yüzyıl sonuna kadar tarihlendirilir. Hayvan figürlü halılar da genellikle zemin küçük veya büyük karelere bölünmüştür. Karelerin içlerine sekizgenler yerleştirilmiş, bunlarında içleri stilize hayvan figürleri ile dolgulanmıştır. Stilize hayvan figürleri durumlarına göre; Heraldik (arma, bayrak, mühür, unvan vs. inceleyen bilim dalı) durumda tek hayvanlar (çift başlı kartal örn.) Bir ağacın iki tarafında birer kuş figürü olan halı tasvirleri, geometrik alanların içine tek kuş veya dört ayaklı bir hayvanla dolgulanması yada çift hayvan yerleştirilmesi olduğu gibi ileri aşamada mücadele halindeki hayvan figürleri görülür. İlk bulunan hayvan figürlü halı Ming Halısı adını alır. Orta İtalya’da bir kilisede bulunup sonra Roma’da bir antikacıya satılmıştır. 1890’da Wilhelm von Bonde tarafından Berlin Müzesi için satın alınmıştır. Daha sonra buna benzeyen diğer bir halı İsveç’in ücra bir köşesinde Marby köyü kilisesinde bulunmuş, Fustat’ta (Eski Kahire) başka hayvan figürlü halı parçalarının ele geçirilmesi ile hayvan figürlü Anadolu halılarının çok geniş bir ihraç alanı olduğunu ortaya çıkarmıştır.

• Ming Halısı

• Ejderle (Dragon) Zümrüd-ü Anka (Phoenix) mücadelesini canlandıran bir hayvan halısıdır. Zemin iki büyük kareye bölünmüş, köşeler çengellerle düzlenerek sekizgen hale getirilmiştir. Bu bölümler içinde kompozisyon iki defa tekrarlanmaktadır. Stilize edilerek, dekoratif bir biçime girmiş olan ejder ve anka kuşu Çin’de özellikle Ming Hanedanlığı dönemi eserlerinde görüldüğünden bu halıya ‘’Ming’’ halısı adı verilmiştir. Aynı kompozisyona sahip halıları tasvir eden resimlerin 15. Yüzyılda özellikle Floransa Ekolü sanatçıları tarafından yapıldığı görülür.

• Ejder ve Zümrüd-ü Anka Kuşlu Halı – Ming / Bode Halısı – 15. Yy – Berlin İslam Sanatı Müzesi
• Marby Halısı – 15.yy başı -Stockholm Devlet Tarih Müzesi – Marby halısı, bu grubun en önemli örneğidir. Halıda zemin iki dikdörtgene ayrılmış, ortalarına birer sekizgen yerleştirilmiştir. Sekizgenlerin ortasına stilize edilmiş bir ağacın iki yanına birer kuş figürü işlenmiştir.

• İstanbul Vakıflar Halı Kilim Müzesi – 15.yy sonu – Sekizgenlerin bölümlenmesi aynı olmakla beraber içlerindeki daha zengin bir kompozisyon vardır. Esas motif bir ağacın iki tarafında birer kuştur.

• Horozlu Halı – 15.yy sonu – Konya Mevlana Müzesi – Usluplanmış horozu andıran figürler dörderden on sıra halinde bütün halı boyunca dizilmiştir. Renkler beyaz, mavi ve mordur. Üzerlerinde renkli benekler ve köşeli ‘’S’’ kıvrımlar vardır.

• Küçük parça – 15. Yy sonu- İstanbul Türk İslam Eserleri Müzesi – Küçük parça halindeki halının ortasındaki sekizgen içinde çok stilize edilmiş iki ejder karşılıklı gelerek altıgeni meydana getirmişlerdir. İçine stilize edilmiş dört kuş figürü konmuştur. Konya Alaaddin Cami’den getirilmiştir.

• Crivelli Halısı / Yıldızı

• Hayvan figürlü halılar grubuna sokabileceğimiz önemli bir halı tipi resimlerinde yer aldığı için ressamın adı ile literatüre geçmiş olan ‘’Crivelli’’ Halısı ya da ‘’Crivelli yıldızı’’dır. İtalyan Venedikli ressam Carlo Crivelli 1482-1486 tarihlerinde resmettiği Londrea National Galeri’de bulunan Müjde (Tebşir) sahnesindeki resminde üç halı görülür. Bunlardan arkadaki balkondan sarkan halıda, 12 köşeli bir yıldız içindeki köşeli bölümlerde, ilk hayvan figürlü halılarda görülen stilize kuşlar ve dört ayaklı stilize çifte hayvan figürleri yer alır.

• Crivelli halısı – 15-16.yy başı, Budapeşte Dekoratif Sanatlar Müzesi yarım olan sarı zeminde, Crivelli yıldızından iki yıldız yer almaktadır. Yıldızların kollarında benzer hayvan figürleri görülmektedir.

• Crivelli Yıldızlı Seccade – 16. Yy sonu – Sivrihisar -Kırmızı bir zemin üzerine içinde hayvan figürleri ile tek Crivelli yıldızı (madalyonu) görülmektedir. Bu yıldızın benzerlerine 19. 20. Yy. Anadolu yörük halılarında rastlanılmaktadır.

• Bergama Halısı – 18. Yy  - İstanbul Vakıflar Halı Kilim Müzesi

• Heinrich Kirchheim Koleksiyonu – Halı üstten eksik olup aynı örnek tekrarlamıştır. Kufi bordür çok belirgindir. Esas figür uzun bir dikdörtgen biçiminde iç içe iki hayvan gösteriyor. Hayvan figürü başı sağa dönük, kuyruğuda kanca biçiminde kıvrılmaktadır. Karın boşluğuna sarı zemine kırmızı renkte üç ayaklı küçük bir hayvan yerleştirilmiştir.

• Çagan eski hayvan halısı 12. 14. Yy – Newyork Metropolitan Müzesi – Bu halı Nepal’de Fred Çagan tarafından satın alınmıştı. Halıda iki çift büyük lacivert hayvan figürü karşılıklı olarak yer alır. İç içe hayvanların yüzleri yukarıya dönüktür. Hayvanların üç bacağı yere basıyor.

4. BÖLÜM / Türk Halı Sanatı Ders Notu:

• İlk Osmanlı Halıları

• 14.-15. Yy’larda gelişmesini gördüğümüz hayvan figürlü halıların yanısıra, bir grup halı daha görülmektedir. Bu halılarda da zemin karelere bölünmüştür. Ancak içlerinde stilize hayvan figürleri yerine geometrik motif yerleştirilmiştir. 14.yy başlarına ait Avrupa resimlerinde ilk örneklerine rastladığımız bu halılar, daha sonra gelişecek ve literatüre ‘’Holbein Halıları’’ adını alacak olan bir grubun öncülerini teşkil ederler. Geometrik ve sonraları geometrik bir stilizasyona uğratılmış bitkisel motifli dolguların yer aldığı Hobein Halıları, Alman ressam Genç Hans Holbein’in tablolarında görüldüğü için belkide bir halı tüccarı tarafından verilmiş bir isim olmalıdır. Bu isimlendirme hatalıdır. Çünkü Holbein bu gruba giren sadece iki tip halıyı resmetmiştir. Buna karşılık bu gruba giren halılar Holbein’den çok önce 15.yy’da İtalya’da özellikle Assisi (Giotto) ve Floransa ekolünün ressamları tarafından tasvir edilmişlerdir. Bu halı grubu dört tip içinde gelişme gösterir. I. Tip-Holbein, II-Tip Holbein (Lotto Halıları), III-Tip Holbein, IV-Tip Holbein

• I.Tip Holbein Halıları

• Zemin küçük karelere bölünmüştür. Karelerin içine etrafı düğümlü şeritle konturlanmış bir sekizgen yerleştirilmiştir. İçlerinde küçük bir sekizgen ortasında sekiz köşeli bir yıldız dolgu vardır. Karelerin birleştiği köşelerde ise çatallı rumi çiftlerinden meydana gelen bir baklava şekli yer almıştır. Baklavanın içinde dört yana açılan birer palmet vardır.

• Beyşehir Eşrefoğlu Cami’nden – Proto Holbein Halı – 15.yy – Konya Mevlana Müzesi – 1932’de Riefstahl tarafından Beyşehir Eşrefoğlu Cami’nde bulunan halı sonraları Holbein adı ile tanınan halı tiplerinin öncüsü olarak kabul edilir. Halı koyu mavi zemin üzerine büyük karelere bölünmüş ortalarına etrafı bir sarı, bir mavi şeritle çevrilmiş kırmızı renkte baklavaya yakın iri bir sekizgen madalyonlar yerleştirilmiştir.

• Küçük Örnekli I Tip Holbein Halısı – 16 .yy başı – İstanbul Türk İslam Eserleri Müzesi

• I.tip Holbein Halı - Ressamı bilinmiyor - 1604 tarihli - Londra National Portrait Galeri - The Somerset House Conference. İspanyollar ve İngilizler arasındaki 20 yıl süren savaş, 1604'de bir barış antlaşması ile biter. Bu antlaşmanın kutlandığı düşünülen tablonun merkezinde uzun masanın üstünü örten küçük örnekli Holbein tipi halı dikkati çeker. Tarihsel anın güzel bir tanığı olarak küfi bordürü ile halı çok canlı ve ayrıntılı resmetmiştir.

• Somerset House; Somerset Malikanesi Konferans, Londra Ulusal Portre Galeri'sinde çağdaş bir kopyası olan tablo, İspanyollar ve İngilizler arasında 20 yıl süren savaşın bitmesiyle (20 Ağustos 1604) imzalanan barış antlaşmasının kutlanmasını konu aldığı düşünülmektedir. Orjinal tablo bugün Grinvic Londra Ulusal Deniz Müzesi'nde bulunmaktadır.

• I. Tip Holbein Halısı - 16.yy sonu - Newyork Metropolitan Müzesi

• I. Tip Holbein Halısı - 15.yy. sonu 16.yy. başı - Strasburg Rohan Sarayı

• I. Tip Holbein Halısı - Halının çok değişik ve nadir bir örneği - Londra Keir Koleksiyonu

• I. Tip Holbein Halısı - 16. yy. başı - 17. yy. - 1.60 x 2.40 m - İstanbul Vakıflar Halı Kilim Müzesi

• I. Tip Holbein Halısı - 16.yy. ortaları - Budapeşte

• I. Tip Holbein Halısı - 16.yy. - Geometrik Desenli Anadolu Halısı - Türk İslam Eserleri Müzesi

• II. Tip Holbein (Lotto) Halıları

• 15.yy. sonunda bir başka halı tipi tablolara girer. Holbein grubunun bir uzantısı olarak da yorumlanan bu tip, adını bir başka Rönesans ressamından, Lorenzo Lotto'dan (1480-1556) alır. Genellikle kırmızı zemin üzerine koyu konturla çevrili sarı gevşek sekizgen ve onları birleştiren arabesk dolgulardan oluşan kompozisyonda sekizgenler, bitkisel forma dönüşmekte, sarmaşık yaprağını andıran uzantılar palmetleri birbirine bağlamaktadır. Aynı motifin tekrarı ile bir sonsuzluk görüntüsü ve halının istenilen ölçüde küçülüp büyümesi mümkün olmaktadır. Erken dönem Lotto halılarında görülen kufi bordür daha geç tarihlerde yerini Çin bulutu veya kıvrım dal içeren kompozisyonlara bırakmaktadır. Lotto halıları boyutları ve orantıları değişerek de olsa 17.yy sonuna kadar üretilmiştir.

• I. Tip Holbein halılarında görülen şemayı genel olarak koruyan II.tip holbein halısıda farklı olarak bitkisel motifler hakimdir. Konturları tamamen kaybolmuş sekizgenler ve dört kollu baklavalar ilk Holbein'lardaki karakterini kaybederek belirsiz kontürlü rumilerle palmetlerin ince saplarla gevşek olarak ve simetrik bir şekilde birbirine bağlanmasından doğmuştur. Altta ve üstteki dişli üçgen yapraklar da yeni ortaya çıkan motiflerdir. Çoğu kırmızı zemin üzerine sarı, bazen koyu mavi üzerine sarı rumi palmet kompozisyonudur. Holbein'nın tablolarda hiç resmetmediği bu halılar Venedikli ressam Lorenzo Lotto'nun resimlerinde birkaç defa görüldüğü için son yıllarda Lotto halıları olarak tanınmaya başlamıştır. Lotto'dan önce 1516'dan başlayarak birçok İtalyan resminde, Portekiz resminde, yüzyılın ikinci yarısında Kuzey Avrupa ve İngiliz resminde bu tip halı tasvirleri görülür.

• II. Tip Holbein veya Lotto Halısı Deseni; Şema bakımından birinci tipin aynısıdır. Karelerin içine sekizgen yerleştirilmiş, kesişen köşelerde ise baklavalar yer almıştır. Ancak geometrik motiflerin yerine tamamen bitkisel motifler geçmiştir. Sekizgenler stilize edilmiş tam ve yarım palmet ve rumi çiftlerinin karşılıklı ince saplarla birleştirilmesiyle meydana gelmiştir.

• Hollanda'da masa örtüsü olarak çok kullanılan bu halıların tasvirleri, Avrupa resminde 1660'a kadar devam etmiş ve daha sonraki yıllarda da az sayıdaki örnekte görülmüştür. Çeşitli müze ve koleksiyonlarda kalan yüzlerce Lotto halısı arasında 6 m. uzunlukta ve armalı olanlar vardır. Değişik boylarda yapılan bu halılarda motiflerde sık ve seyrek olabilir. Kufiden gelişen bordürler yanında klasik Uşak halılarını hatırlatan bulut motifi bordürler ayrıca kartuşlar ve kıvrık dallı olarak çok zengin ve değişik bordürler görülür. I. Tip veya küçük örnekli Holbein halıları ile, II. Tip Holbein veya Lotto halıları Uşak halıları grubuna geçişi hazırlamıştır.

• Lotto Tipi Halı - 16. yy. sonu - Uşak - Batı Anadolu - 6.98 x 3.25 - Kasımpaşa Piyale Paşa Camii'den getirilmiştir - Türk İslam Eserleri Müzesi.

• Lotto Halısı - Soylu Bir Aile - Gonzales Cogues (1614-1684) - Budapeşte Güzel Sanatlar Müzesi.(Resim)

• Lotto Halısı - 16. yy. sonu - Londra Victoria and Albert Museum. (Resim)

• Lotto Halısı - Tavla Oynayanlar - William Dyster (1599-1635) - London National Galery. (Resim)

• Lorenzo Lotto'nun çok tanınan ve Lotto tipi bir halıyı resmettiği bir eseri de Venedik'te Santi Giovanni e Paulo kilisesindeki 1542 tarihli Aziz Antoninus'u sadaka dağıtırken gösteren tablodur.

• Lotto Halısı - 16. yy. başı - İstanbul Türk İslam Eserleri Müzesi.

• Berlin İslam Sanatı Müzesi - 16. yy. Uşak Lotto Halısı.

• Lotto Halısı - Uşak - 17. yy. ilk yarısı - Budapeşte El Sanatları Müzesi.

• III. Tip Holbein Halıları

• III. Tip veya Büyük örnekli Holbein halılar ve çizimi; Bu tipteki halılarda zemin büyük karelere veya dikdörtgenlere ayrılmıştır. İçlerine büyük sekizgenler yerleştirilmiş, bunların da içleri gene sekiz köşeli yıldız ve bitkisel motiflerle dolgulanmıştır. Zeminde genellikle üst üste yerleştirilmiş iki karenin basit sıralanışı görülür.

• Hans Holbein - Fransız Elçiler - 1533 - Londra National Galery (Resim)

• VII. Henry - Berberler ve Cerrahlar - 1540 (Resim)

• III. Tip Holbein Halısı - 17. yy. sonu - Bergama - İstanbul Vakıflar Halı Kilim Müzesi.

• III. Tip Holbein Halısı - 18. yy. - Bergama - İstanbul Vakıflar Halı Kilim Müzesi.

• III. Tip Holbein Halısı - 16. yy. - 4.30 x 2.00 m. - Berlin İslam Sanatları Müzesi. Kırmızı zeminli halıda dört büyük karenin üst üste sıralandığı bir kompozisyon vardır.

• III. Tip Holbein Halısı - 17. yy. sonu - Bergama - Türk İslam Eserleri Müzesi.

• III. Tip Holbein Halısı - 16. yy. sonu - İstanbul Vakıflar Halı Müzesi.

• IV. Tip Holbein Halıları

• IV. Tip Holbein halının şematik çizimi; Bir orta motif etrafında ikinci derecede motiflerin toplandığı gruplaşma düzeni vardır.

• IV. Tip Holbein Halısı - 17.yy. sonu - Bergama - İstanbul Türk İslam Eserleri Müzesi.

• IV. Tip Holbein Halısı - 18. yy. - 1.70 x 1.32 m. - İstanbul Türk İslam Eserleri Müzesi.

• IV. Tip Holbein Halısı - 17. yy. - 1.67 x 2.13 m. - Onaltıgen yıldız madalyonlu - İstanbul Türk İslam Eserleri Müzesi.

5. BÖLÜM / Türk Halı Sanatı Ders Notu:

• 16. ve 17. yy. Klasik Dönem Türk Halı Sanatı (Uşak Halıları)

• Madalyonlu Uşak Halıları

• Madalyonlu Uşak Halısı - Londra Victoria and Albert Museum.

• Madalyonlu Uşak Halısı - 16. yy. - 6.70 x 3.50 m - İstanbul Türk İslam Eserleri Müzesi.

• Madalyonlu Uşak Halısı - 16. yy. - 1.66 x 1.15 m - İstanbul Türk İslam Eserleri Müzesi. Eskişehir-Sivrihisar Şeyh Baba Yusuf Camii'nden getirilmiştir.

• Madalyonlu Uşak Halısı - 17. yy. ilk yarısı - Berlin İslam Sanatları Müzesi.

• Madalyonlu Uşak Halısı - 16. yy. - İstanbul Türk İslam Eserleri Müzesi.

• Madalyonlu Uşak Halısı - 16. yy. sonu - Özel Koleksiyon - New York.

• Madalyonlu Uşak Halısı - 16. yy. - İstanbul Vakıflar Halı Müzesi.

• Madalyonlu Uşak Halısı - Krzysztof Wiesiolowski'nin isminin baş harfleri C.W. yazılıdır. 1635'te Polonya'da kraliyet ordusunun başkomutanıdır.

• Madalyonlu Halı - 17.18.yy. - 1.38 x 2.20 m. - Floransa - Galleria di Palazzo Mozzoi - Bardini.

•  Polonya'da Okregowe Müzesi revaklı avlusunda 17.yy. sonu dini konulu duvar resimlerindeki Anadolu halılarının tasvirleri halıların itibarlı konumlarını göstermektedir. İsa, üzerine Osmanlı halısı örtülmüş bir masanın başında görülmektedir.(Duvar resmi)

• Yıldızlı Uşak Halıları

• Yıldızlı Uşak Halısı - 16. yy. - Sekiz dilimli yıldızlı uşak halısı - Kara Kilise Braşov.

• Yıldızlı Uşak Halısı - 17. yy. - 2.54 x 1.61 m. - İstanbul Türk İslam Eserleri Müzesi.

• İngiliz Halısı - 1585 tarihli - Yıldızlı Uşak Halısı model olarak almıştır - Halının dört kenarının ortasına Montagu ailesinin arması dokunmuştur - Northhamptonshire.

• İngiltere Kraliyet ailesini gösteren bir duvar resmi -16. yy. sonu -  The Royal Collection- Yıldızlı Uşak Halısının üzerinde gösterilmiştir.

• Yıldızlı Uşak Halısı- Budapeşte

• Morning Prayes - Avusturyalı ressam Ludvic Deutsch.

6. BÖLÜM / Türk Halı Sanatı Ders Notu:

• Osmanlı Saray Halıları

• Osmanlı Saray Halısı - 16. yy. sonu - Kahire veya İstanbul - New York Metropolitan Sanat Müzesi.

• Batılılaşma ile birlikte son dönem Osmanlı Saray ve köşklerinin dekorasyonunda yeni unsurlar görülmeye başlarken geleneksel sanatlarda Doğu ve Batı sanatsal ögeler harmanlanmış ve kendine has yeni özellikler oluşmuştur. Sarayların dekorasyon unsurlarında üslup birliği ve ahenge dikkat edilmiş, mobilyadan avizeye, halıdan duvar süslemelerine kadar ortak motif ve bezeme ögeleri kullanılmıştır. Saray ve köşklerin inşa aşamasında dekorasyonla bütün olarak görülen halıları siparişlerinde mimari süslemelere uygun olmaları gözetilmiştir. Bununla ilgili Milli Saraylar Hazine-i Hassa Arşivi'nde bazı belgeler bulunmaktadır. Bu konuda en önemli örnek Yıldız Şale Tören Salonu'nda bulunana yaklaşık 406 metrekare ölçüsü ile benzersiz olan Hereke halısının, köşkün bu bölümü inşa edildiği zaman dokunduğu ve dekorasyona bağlı olarak tasarımın yapıldığını gösteren belgedir.

• Hereke Halı - Dolmabahçe Sarayı Harem bölümü 121 numaralı odada teşhir edilmektedir. Boyutu 2.36 x 2.70 m.'dir.  19. yy. ilk yarısına tarihlenir. Türk düğümü.  Koleksiyonun 1/4 simetrik kompozsiyonlu halı grubuna girmektedir. Zeminde rumi, goncagül, yaprak motifleri yer alır. Zemin hatayi, goncagül, penç, bahar dalları, stilize çiçekler ve yaprak motifleri ile dolguludur. Bordürün bir köşesinde nesih tarzda Hereke yazısı bulunmaktadır.

• 1834'te Feshane-i Hümayun'un kuruluşundan 1930'da son Kumkapı halı atölyesinin kapanışına kadar geçen dönemde üretilen Osmanlı halılarından örnekler aracılığıyla saray halısı geleneğine dair önemli ipuçları veriyor. Arkas Koleksiyon.

• Kumkapı - 1900-1910 -  1.35  x 1.81 m. - İpek - Yer yer gümüş iplik ile dokunmuş olan halının mavi renkli zemini birleşen dallar üzerinde hatayiler, Çin bulutları motiflerinden oluşan bezemeye sahiptir. Lacivert bordür kıvrımlı dallar arasına yerleştirilmiş penç ve iri hatayi motifleri ile dolguludur.

• Kumkapı - 1.28 x 1.93 m. - İpek - Halının mihrabının iç kısmında yeşil renk zemin üzerinde çeşitli renklerde hatayiler, hançer yaprakları, tomurcuklar ve penç motifleri yer almaktadır. Köşelikler koyu pembe ren üzerinde rumiler ve floral desenlerle doldurulmuştur. Kırmızı renk zeminli geniş bordür kıvrımlı dallarla birbirine bağlanmış hatayilerle dekorlu olup çiçek motifleri ile bezeli krem renk iç bordür ve yeşil dış bordür ile çerçevelenmiştir.

• Feshane - 1.35 x 1.86 m. - 1880 tarihi - İpek - İç içe üç sıra stilize hayat ağacı ve çiçek motifleri ile çevrili halının merkezinde kırmızı zemin üzerinde yer alan servi ağacı motifi bulunmaktadır. Hayat ağacı, sürekliliği temsil eder. Hayat ağacı motiflerinde sık tercih edilen servi ağacı, sürekli yeşil kalması, uzun ömrü, dayanıklılığı ile geleneksel sanatlarda iyilik, güzellik, ebedilik sembolü haline gelmiştir. Yer altına uzanan kökleri, toprak üzerinde yer alan gövdesi ve ışığa uzanan üst dalları ile cennete yükselen hayatı ve evrenin döngüsünü anlatır. Aynı zamanda köklendiği yerde büyüyüp gelişmeyi, kalıcılığı ve yerleşikliği sembolize eder.

• Feshane - 1.33 x 1.87 m. - 1890 tarihi - İpek - Halının bordo zemini, rumi, hatayi ve penç motifleri arasına serbest olarak serpiştirilmiş çok çeşitli kuş, panter, aslan, geyik ve kaplan figürleri ile bezelidir. Halıyı çevreleyen sarı zeminli bordürde, ''evim olan denge, düzen ve adalet içindeki bu dünya, arş halısı açılmış bir sofraya benzer ki herkes nasibini (ekmeğini)alır, ki hepsi Allah'ımdandır'' anlamında Farsça yazı içeren kartuşlar yer almaktadır.

• Türk Halı Sanatı Bütünleme Soruları: (Şubat 2021)

1. Tarihsel gelişim sürecinde Türk Halı Sanatının dokunmasında kullanılan teknik, malzeme ve belli başlı motif, desen, renk özellikleri hakkında bilgi veriniz? (25 Puan)
2. Gördüğünüz örneğin adını, bulunduğu yeri, dönemi, yüzyılı, desen, renk ve üslup özelliklerini yazınız? (15 Puan)

 

Cevap: Marby halısı - 15. yy. başı 

 

3.  Gördüğünüz örneğin adını, bulunduğu yeri, dönemi, yüzyılı, desen, renk ve üslup özelliklerini yazınız? (15 Puan)

  

Cevap: Crivelli Halsı - 15.-16.yy. başı 

 

   4. Gördüğünüz örneğin adını, bulunduğu yeri, dönemi, yüzyılı, desen, renk ve üslup özelliklerini yazınız? (15 Puan)

 

Cevap: I. Tip Holbein Halısı - 16.yy. başı

5.   Gördüğünüz örneğin adını, bulunduğu yeri, dönemi, yüzyılı, desen, renk ve üslup özelliklerini yazınız? (15 Puan)

 

Cevap: Madalyonlu Uşak Halısı - 16. yy.

6.  Gördüğünüz örneğin adını, bulunduğu yeri, dönemi, yüzyılı, desen, renk ve üslup özelliklerini yazınız? (15 Puan)

 

Cevap: III. Tip Holbein Halısı - 17.yy. sonu